Cigla u zidu: Uloga opeke u arhitekturi Srbije

Sledeći primeri pokazaće vam da u projektima veštog arhitekte ovaj tradicionalni materijal može svakom objektu podariti originalnost, toplinu i ekskluzivnost.

Prisustvo opeke u arhitektonskim objektima na prostoru Srbije imalo je svoje uspone i padove u 20. i prvih decenija 21. veka. U nekim trenucima biva odbačena kao prevaziđeni materijal, koji asocira na ruralno graditeljstvo, a u drugim joj se arhitekte iznova vraćaju kao nezaobilazni materijal, kojim se naglašava čovekomernost, toplina i ključni autorski motiv u arhitekturi.

Postoji nekoliko ključnih uticaja, kako iz domaćeg narodnog i srednjovekovnog graditeljstva, tako i iz iskustava nekoliko svetskih arhitektonskih imena. Što se tiče prisustva opeke u regionalnim praksama, pre svega severnoevropske arhitektonske škole, ona je prisutna već nekoliko vekova.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Arhitekte i investitori: Neraskidiva povezanost stvarana vekovima
• Sve što treba da znate o spomeniku Stefanu Nemanji

Korišćenje uslovljeno nedostatkom kamena

Ako pogledamo gradove poput Londona, Amsterdama ili kojeg drugog skandinavskog ili baltičkog grada, primetićemo da je opeka prisutna kao primarni građevinski materijal, od administrativnih i vojnih preko industrijskih i poslovnih do sakralnih i privatnih stambenih zgrada.

Ovo je uslovljeno nedostatkom kamena, koji se tada uveliko pokazao kao najotporniji i najdugovečniji građevinski materijal, ali i pozitivnim osobinama opeke, kao što je brža i praktičnija izgradnja i, naravno, znatno bolje termičke osobine opeke u odnosu na kamen.

Frenk Lojd Rajt i Alvar Alto najviše su uticali na svoje kolege da se osmele u upotrebi opeke.

Vrhunac praktičnosti, opeka doživljava u spoju sa čelikom, tj. sa armiranim betonom, pa ne čudi da je razvoj industrijskih objekata nastupio upravo spojem ovih materijala. Sa druge strane, poslovna i stambena arhitektura doživljavaju pravu eksploziju u čikaškoj školi arhitekture, gde se krajem 19. veka u ovom, tada najvećem industrijskom i poslovnom gradu, podiže na stotine višespratnih poslovnih i stambenih objekata, izvedenih primarno u opeci.

Ovi evropski i američki uticaji iznedrili su dva najveća arhitektonska imena koji su usvojili opeku kao jedan od prepoznatljivih potpisa njihove autorske arhitekture – Frenka Lojda Rajta i Alvara Alta. Ova dva velikana najviše su uticala na svoje kolege da se osmele u upotrebi opeke i time prevaziđu stereotipe u karakterisanju ovog materijala kao ruralnog ili zastarelog.

Miroslav i Mihajlo – naše zvezde ciglarskih motiva u arhitekturi

Arhitekta Miroslav Jovanović među prvima uvodi opeku kao zaštitni znak svoje arhitekture. To se najbolje vidi na njegovoj stambenoj zgradi iz 1956-1960. godine, Domu beogradskih umetnika u ulici Pariska 14, gde vešto interpolira moderni izraz unutar bloka zgrada izvedenih pretežno u duhu akademizma.

Ovo naročito važi za kuću Marka Stojanovića iz 19. veka u broju 16, gde je posle Drugog svetskog rata smeštena Likovna akademija, pa je bilo neophodno projektovati objekat koji će biti namenjen umetnicima, ali u duhu koji će iskazati novo društveno-političko uređenje.

Arhitekta Jovanović uvodi nešto potpuno revolucionarno u tom trenutku – oplemenjuje betonsku fasadu crvenom opekom.

Arhitekta Jovanović, naravno, odbacuje socrealizam, ali i tada već ustaljenu pročišćenu modernu, i uvodi nešto potpuno revolucionarno u tom trenutku – oplemenjuje betonsku fasadu crvenom opekom. Ovaj potez se pokazao kao prekretnica, kako na polju njegovog ličnog, tako i na polju šireg razvoja posleratne arhitekture.

Tako crvena fasadna opeka postaje zaštitni znak i na njegovom stambenom naselju na Banovom brdu (Košutnjaku) i višeporodičnoj stambenoj interpolaciji na Vračaru, oba projektovana početkom 70-ih godina.

Brutalistički motivi i poigravanje sa slogom

Arhitekta Mihajlo Mitrović takođe započinje svoje arhitektonske eksperimente sa opekom početkom 60-ih godina, ali odlazi korak dalje od kolege Jovanovića. On na svojim stambenim zgradama vešto kombinuje fasadnu opeku, najčešće crvene boje, sa betonskim, brutalističkim motivima, koji će takođe postati njegov zaštitni pečat.

Ali kao da to nije bilo dovoljno, arhitekta Mitrović se poigrava i sa slogom opeke, pa tako na zgradi iz Dositejeve ulice broj 5 projektuje fasadu sa opekom drugačijih dimenzija, postavljenom na kant, sa izmaknutim poljima koja se ritmično ponavljaju, čime pravi modernistički omaž srednjovekovnom vizantijskom slogu, gde se smenjuju kamen i opeka.

Naravno, zgrada sa najviše strukturalnih i stilskih eksperimenata izgrađena je 1967. godine u ulici Braće Jugovića 14, gde Mitrović fasadu tretira kao veliki reljefni kolaž, vešto smenjujući opeku i betonske motive.

Opeku doživljava kao sastavni deo autorskog likovnog izraza, kojim se razbija betonska pojednostavljenost moderne arhitekture.

Mitrović doživljava opeku kao sastavni deo autorskog likovnog izraza, kojim se razbija betonska pojednostavljenost moderne arhitekture, čije zgrade sve više počinju da liče jedna na drugu, gubeći se u nepreglednoj sivo-beloj monotoniji.

Zajedno sa ekspresionističkim formama i brutalističkom teksturom, fasadna opeka postaje nezaobilazni detalj u najvećem broju njegovih arhitektonskih ostvarenja.

Virtuozno poigravanje Aleksandra Đokića

Stopama ovih velikana ubrzo kreće i najznačajniji protagonista pozne moderne i postmoderne arhitekture, arhitekta Aleksandar Đokić. On opeku upotrebljava i tretira na sličan način kao i arhitekta Mitrović, samo u svojim virtuoznim poigravanjima sa fasadnim strukturama i upotrebom različitih materijala i boja, ide korak dalje od Mitrovića.

Naravno, to se odnosi na njegova samostalna ostvarenja, jer je na jednom znatno obimnijem arhitektonsko-urbanističkom ostvarenju, morao da se prilagodi stvaralačkom izrazu nešto strožijeg kolege, arhitekte Mihaila Čanka.

Zaštitni znak celog naselja postala je crvena fasadna opeka, kombinovana sa kružnim otvorima u prefabrikovanim betonskim elementima.

Kombinacija Đokićeve maštovitosti u komponovanju fasadnih formi i Čankovog strukturalnog modelovanja stambenih jedinica, ispoljila se u zajedničkom projektu za stambeno naselje Kijevo-Kneževac (Vidikovac), gde je ponovo zaštitni znak celog naselja postala crvena fasadna opeka, kombinovana sa kružnim otvorima u prefabrikovanim betonskim elementima.

Naselje je još tokom izgradnje privlačilo pažnju javnosti, da je ubrzo postalo nezaobilazna lokacija za snimanje nekoliko popularnih domaćih filmova i serija.

U Novom Sadu se već 1975. godine izvode prvi stambeni blokovi naselja Liman 1, po projektu arhitekte
Dušana Krstića.

Međutim, popularnost crvene opeke nije morala da se dodatno popularizuje među arhitektama, jer su širom tadašnje države krenula da niču čitava stambena naselja osmišljena u ovoj prepoznatljivoj arhitektonskoj formi.

U Novom Sadu se već 1975. godine izvode prvi stambeni blokovi naselja Liman 1, po projektu arhitekte Dušana Krstića, a u Užicu još 1972. godine biva izgrađen stambeno-poslovni kompleks Zlatibor, za koji njegov autor, arhitekta Stanko Mandić, biva nagrađen prestižnom Borbinom nagradom za arhitekturu.

Revolucionarni Cerak Vinogradi

Vrhunac projektovanja stambene arhitekture u fasadnoj opeci biva dostignut na arhitektonsko-urbanističkom kompleksu, koji je projektovan i izgrađen skoro deceniju nakon susednog naselja Kijevo-Kneževac, a u pitanju je naselje Cerak Vinogradi, koji potpisuje arhitektonski tim koji su činili bračni par Milenija i Darko Marušić i Nedeljko Borovnica.

I ovde je određen broj zgrada dobio tada već ustaljenu crvenu opeku, ali je glavni deo naselja izveden u žućkastoj/oker opeci, koja je u kombinaciji sa tamnom ljubičasto/braon bojom krovova i terasa postala zaštitni znak ovog celokupnog kraja na opštini Čukarica.

Naselje Cerak Vinogradi nagrađeno je sa nekoliko domaćih i svetskih nagrada za arhitekturu.

Naselje Cerak Vinogradi je bilo revolucionarno podjednako po svom urbanizmu i arhitekturi, pa je opravdano nagrađeno sa nekoliko domaćih i svetskih nagrada za arhitekturu.

Ubrzo je arhitektura Cerak Vinograda postala novi uzor za druga stambena naselja podizana širom države i umesto crvene započinje etapa oker opeke na polju domaće stanogradnje.

Vojvođanski ciklus Spasoja Krunića ispunjen je isključivo delima u kojima opeka zauzima centralno mesto.

Krug autora koji su u svojim stambenim ostvarenjima koristili opeku, svojim ranim radovima upotpunjuje i arhitekta prof. Spasoje Krunić. Njegov „vojvođanski ciklus“ ispunjen je isključivo delima u kojima opeka zauzima centralno mesto.

Kuće porodice Markov, Mijatov i dvojna kuća porodica Tašin-Bugarin, projektovane su po uzoru na dela Frenka Lojda Rajta, za kojeg i sam arh. Krunić priznaje da mu je bio najveća inspiracija za mnoga ostvarenja. U ovim kućama takođe vidimo onaj prepoznatljivi kontrast između betonskih detalja i zidnih masa presvučenih opekom.

Opeka u arhitekturi memorijalnih kompleksa i objekata kulture

Ako je prethodno polje stambene arhitekture, svojim porodičnim kućama zatvorio arhitekta Krunić, ovu kategoriju javnih objekata izvedenih u opeci on započinje.

Među prvima on 1969. godine projektuje jedan omanji objekat kulture, galeriju Jovan Popović u selu Opovo (koautor arh. Milorad Berbakov), koja sledi istu ideju prožimanja brutalističkih konstruktivnih i dekorativnih motiva sa crvenom fasadnom opekom, gde toplina opeke razbija hladnoću betona, a ekspresionističkim detaljima biva suprotstavljena ciglasta zidna površina.

Narativ je upotpunjen i crvenom bojom opeke, kojom se evociraju emocije i memorija na krvavo nastradale žrtve okupatorskog terora.

Tek nekoliko godina posle ove maštovito oblikovane galerije, izvodi se maestralno delo čije arhitektonske mase bivaju u potpunosti presvučene fasadnom opekom – Muzej 21. oktobar u Kragujevcu, posvećen žrtvama streljanja u Šumaricama.

Ovo delo potpisuju arhitekte prof. Ivan Antić i Ivanka Raspopović, gde je ovaj tandem 1975. godine, čitavu deceniju posle izgradnje Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, pokazao da ova sinergija može ponovo da iznedri arhitektonsko remek-delo.

Sama ekspresionistička forma gradirajućih masa bila je odlično zamišljena, a po nekima možda i dovoljna, međutim, narativ je morao biti upotpunjen i crvenom bojom opeke, kojom se evociraju emocije i memorija na krvavo nastradale žrtve okupatorskog terora.

Glinovita vojvođanska zemlja već vekovima omogućava graditeljima i arhitektama da sa pečenom opekom izvode sva svoja dela.

Sličnim idejama poveo se i arhitekta Miroslav Krstonošić, kada je projektovao spomen kompleks Sremski front, o kojem smo već pisali.

Pored crvene boje, kojom se aludiralo na krv nastradalih, opeka korišćena u gotovo svim ostvarenjima izgrađenim na tlu Vojvodine u sebi nosi još jednu poruku – pozivanje na ciglu kao osnovni građevinski materijal ovog ravničarskog podneblja, gde se kamen može pronaći samo u tragovima, ali zato glinovita zemlja već vekovima omogućava graditeljima i arhitektama da sa pečenom opekom izvode sva svoja dela.

Sakralni objekti

Iako u na polju sakralne arhitekture ima vrlo malo objekata koji su izvedeni u opeci kao primarnom građevinskom materijalu fasade, vredno je da se i oni navedu zbog svog značaja koji imaju za domaću arhitektonsku scenu. Prvi je izveden još 1932. godine, dakle nekoliko decenija pre prvih posleratnih objekata i bio je prava retkost ne samo na polju sakralne već i bilo koje druge profane arhitekture.

U pitanju je crkva Sv. Antuna Padovanskog, ostvarenje koje potpisuje jedan od najznačajnijih autora sa ovih prostora, arhitekta Jože Plečnik. Više od šest decenija kasnije, ovu formu ciglaste rotonde projektuje i arhitekta Mihajlo Mitrović, a ostvarenje je crkva Sv. Vasilija Ostroškog na Bežanijskoj kosi.

Sinod SPC je čak i odbijao da podari blagoslov za izgradnju ove crkve, baš zato što im je zaličila na katoličku crkvu Sv. Antuna.

Tadašnji Sinod SPC je čak i odbijao da podari blagoslov za izgradnju ove crkve, baš zato što im je zaličila na katoličku crkvu Sv. Antuna na Vračaru. Međutim, svu sumnju otklonio je arhitekta Mitrović izjavom da mu je uzor bila crkva Sv. apostola Petra i Pavla u Rasu, koja je takođe centralnog, kružnog tipa, izvedena u kamenu i opeci.

Analizirajući formu i uzore obe crkve, može se zaključiti da uzore za mnoge crkve centralnog tipa, izvedene u opeci, možemo tražiti u crkvi San Vitale u Raveni, a da se prisustvo opeke opravdava kako autorskim narativom tako i efektom hrišćanske crkvene skromnosti i jednostavnosti, na koji obe crkve aludiraju.

Zatišje pred oluju

Izuzimajući crkvu Sv. Vasilija Ostroškog arh. Mitrovića, od početka 90-ih do početka 2010-ih godina, opeka kao da biva proterana iz arhitekture. U tih dve i po decenije, arhitekte se utrkuju ko će upotrebom čelika, stakla, alu-bonda i drugih veštačkih materijala, projektovati i izvesti što ekskluzivniji javni, poslovni ili stambeni objekat, ponovo odbacujući opeku, kao i njihove kolege pre Drugog svetskog rata.

Međutim, svetski trendovi vraćaju drvo i opeku ponovo na scenu kao najtraženiji materijal arhitekture koja se poziva na primordijalnost, čovekomernost i ekološke postulate savremenog društva. Tako sredinom druge decenije 21. veka na srpskoj arhitektonskoj sceni ponovo počinju da se sve više viđaju ostvarenja u fasadnoj opeci, bilo da je u pitanju puna opeka ili listela.

Autorsku crtu dva vešto ukomponovana poslovna objekta, različite veličine i forme, još više naglašava upotreba tamnobraon fasadne listele.

U poslednjih nekoliko godina izgrađeno je više ovakvih objekata, ali bismo izdvojili nekoliko o kojima je već pisano, a koji predstavljaju prekretnicu na polju arhitekture ovog tipa. Na prvom mestu tu je Cigel haus u Beogradu, arhitektonsko-urbanistički kompleks proistekao iz studija D. A. Dizajn arhitektura, koji se sastoji od dva vešto ukomponovana poslovna objekta, različite veličine i forme, čiju autorsku crtu još više naglašava upotreba tamnobraon fasadne listele.

Iste 2018. godine biva dovršena i porodična kuća u Novom Sadu, koju potpisuje studio a2arhitektura, koja na veoma inovativan način upotrebljava opeku, ne samo kao fasadno platno već i kao svojevrsnu čipkanu opnu, kojom se stvara poluprozirni zid-zastor između sprata kuće i uličnog prostora. Koju godinu kasnije nastaje i poslovna zgrada Mia Dorćol, arhitektonskog biroa Zabriskie, specifična po boji i ritmičkom slogu reciklirane opeke, upotrebljene duž celog fasadnog platna.

Stvaralaštvo Predraga Milutinovića

Autor koji je u proteklim godinama najviše stvarao dela koja u sebi sadrže opeku svakako je arhitekta Predrag Milutinović, osnivač studija MAPA architects.

Ovaj biro iznedrio je nekoliko vrednih arhitektonskih ostvarenja, koje su osvojili više prestižnih nagrada. 2012. godine projektuje Dom za decu ometene u razvoju – Sunce, na Bežanijskoj kosi, koji biva nagrađen Nagradom Večernjih novosti i Nagradom grada Beograda.

Arhitektonski pristup Alta i Rajta Milutinović vešto oživljava i na određen način se sa njima dopisuje kroz svoja autorska ostvarenja.

Već 2016. godine isti ciklus nastavlja Paraolimpijski centar – Iskra u Kragujevcu, koji osvaja grand prix Salona arhitekture. Oba objekta vezuje isti pristup u pristupu projektovanja (objekti specijalne namene), kao i sličan tretman u materijalizaciji forme i fasadne strukture.

Nije skriven uticaj Alta i Rajta, čiji arhitektonski pristup arhitekta Milutinović vešto oživljava i na određen način se sa njima dopisuje kroz svoja autorska ostvarenja.

Razmišljajući o značaju koju opeka nosi kao veza između prošlog i savremenog trenutka, arhitekta Milutinović pristupa rekonstrukciji ambara u Donjoj Trnavi, koji je najpre srušen, pa zatim ponovo izgrađen 2018. godine po novom projektu, ali uz upotrebu postojeće opeke. Tradicionalni, emotivni i ekološki karakter jednog savremenog arhitektonskog ostvarenja.

Čak i cigla želi da postane nešto

I umesto zaključka jedna poruka, kako arhitektama tako i budućim investitorima poslovnih i stambenih zgrada.

Ne odbacujte opeku kao nešto što je prevaziđeno, ruralno ili siromašno/jeftino, jer su ova dela pokazala da opeka u rukama veštog građevinca može jednoj kući podariti dug životni vek, dok u projektima veštog arhitekte može svakom objektu podariti originalnost, toplinu i ekskluzivnost. Jer kako kaže arhitekta Luis Kan: „Čak i cigla želi da postane nešto“.