Možda će ovo istraživanje dati doprinos koji je pre 30 godina započeo Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
Na dan 16. septembra 1918. godine, probijen je Solunski front. Ovaj važan datum obeležen je vrlo formalno, da li zbog političke korektnosti prema aktuelnim državama-naslednicama tadašnjih centralnih sila ili zato što se u isto vreme u gradu odvijala neka druga manifestacija, možda nećemo ni saznati.
U svakom slučaju, u medijima su se pojavile informacije o herojstvu srpske vojske, a pojavile su se i slike borbi na Kajmakčalanu, kao i spomenika koji su podignuti u čast ove krvave bitke. Mnogi su prepoznali crkvu Svetog Petra, sa pripadajućom kosturnicom, koja je podignuta posle Prvog svetskog rata na samom Kajmakčalanu, gde je posle smrti doktora Arčibalda Rajsa, položeno u posebnoj urni i njegovo srce. Čin kojim je on izrazio ljubav prema srpskom narodu, s kojim je proživljavao golgote Velikog rata.
Niko ne zna pouzdano da li je to stvarno osmatračnica i kada je tu izgrađena, zato što o njenoj izgradnji nema pisanih tragova.
Neki mediji su objavili i fotografije osmatračnice s Kojmakčalana, koja se nalazi u Pionirskom parku, a koja je po legendi prenesena u komadima i rekonstruisana na tom mestu u međuratnom periodu. Međutim, gotovo niko ne zna pouzdano da li je to stvarno osmatračnica i kada je tu izgrađena, zato što o njenoj izgradnji nema pisanih tragova. Naročito zbunjuje i odsustvo fotografija, iako je poznato da je predratni i posleratni Beograd fotografisan od strane stotine profesionalnih i amaterskih fotografa. Možda će ovo istraživanje dati doprinos koji je pre 30 godina započeo Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
Od „gomile kamenja“ do zvaničnog memorijala
Da bismo podrobnije istražili pitanje ovog spomen-obeležja, krenuli smo unazad, najpre iz svedočanstava ljudi koji su živeli u centru Beograda neposredno posle Drugog svetskog rata. Iz kazivanja jedne starije gospođe, koja je 50-ih godina živela na Terazijama, saznali smo da je po njenim rečima to nekoliko decenija bila samo gomila kamenja, obrasla u travu, žbunje i puzavice i da niko nije ni obraćao pažnju na tu tvorevinu, a još manje da je imao bilo kakvu informaciju čemu je ista služila.
S druge strane, pretražili smo veoma veliku količinu fotografija i zvaničnih snimaka parada i drugih manifestacija 60-ih i 70-godina, ali nigde se izvidnica ne pojavljuje. Na internetu stoji podatak da je novinski list Politika tek 1983. godine prvi put objavila priču o mogućem istorijatu „gomile kamenja“ u Pionirskom parku.
Tek 1988/89. godine, Gradski zavod za zaštitu spomenika kulture pokreće istraživanje, koje je potvrdilo da je dobar deo kamenja zaista donešen sa kajmakčalanskog podneblja (planina Nidže), dok je druga količina prikupljena iz drugog kraja, možda baš iz okoline Beograda
Takođe, istraživači nisu u potpunosti sigurni za period njenog nastanka. Najviše zabune izaziva činjenica da ova kamena kompozicija nije izgrađena kao javni spomenik, već kao kamena struktura unutar dvorskog vrta, gradskog dvorskog kompleksa, a da je ograda koja je okruživala vrt uklonjena tek nakon Drugog svetskog rata. To objašnjava odsustvo fotografija jer niko nije mogao da uslika kompoziciju iz daljine ili da se popne na ogradu i slika unutrašnjost vrta.
Po jednima, to je kamena kompozicija koje je podignuta još za vreme kralja Milana i simbolizovala je Grotto, tj. pećinu u kojoj je rođen Isus Hrist, ali da je kasnije prepravljana. Po drugima, kompozicija u potpunosti nastaje u međuratnom periodu, po naređenju regenta, to jest, kralja Aleksandra.
Kompozicija nastaje u međuratnom periodu, po naređenju regenta, to jest, kralja Aleksandra.
Kralj je u dvorskom kompleksu boravio od 1922. godine (godina restauracije Novog dvora od oštećenja iz Prvog svetskog rata) do 1929. godine (godina dovršetka Kraljevskog dvora na Dedinju), pa je za tih sedam godina uticao na enterijer i eksterijer dvorskog kompleksa. Kako je i sam uzeo aktivno učešće u ratu, kao glavno-komandujući oficir Srpske vojske, sećanja na Solunski front i njegov proboj na Kajmakčalanu su imali posebno mesto u njegovim ratnim uspomenama.
Kako bi za svoje lične potrebe memorisao taj period života i kako bi jedan deo Kajmakčalana uvek bio u njegovoj blizini, pretpostavljamo da je naredio da se uzvišenje/osmatračnica Srpske vojske odlomi sa svog originalnog položaja i u delovima dopremi do Beograda, gde bi se što vernije rekonstruisala. Po nekima ovo je izvršeno 1928. godine, na desetogodišnjicu pobede u Prvom svetskom ratu, ali je možda moglo biti preneto i ranije. Na osmatračnici postoje i vrata u njenom podnožju, što znači da u njenoj unutrašnjosti postoji prostorija, koja je imala najverovatnije neku praktičnu namenu.
Nakon Drugog svetskog rata i rušenja dvorske ograde i pretvaranja vrta u javnu parkovsku celinu, odjednom se pred Beograđanima pojavila „gomila kamenja“, za koju skoro niko nije znao koja joj je bila svrha, niti je imao predstavu o njenoj simbolici. Nakon istraživanja Zavoda krajem 80-ih godina i potvrde o autentičnosti materijala, osmatračnica je zaštićena i proglašena za spomenik kulture, a u njenom podnožju sa frontalne strane postavljeni su ploče sa likovima srpskih i francuskih generala, koji su komandovali trupama na Kajmakčalanu. Prošle godine, kolege iz Zavoda su temeljno rekonstruisale spomenik, obnovili kamenje, uklonili puzavice i žbunje, popločali stazu do spomenika i postavili jarbol sa srpskom zastavom. Sve ovo pruža nedvosmislenu poruku o kakvoj građevini je sada reč.
Kakav god da je razlog izgradnje ove osmatračnice, činjenica da je ona proglašena i realizovana u memorijalni spomenik kulture u mnogome doprinosi jačanju nacionalne svesti o značaju istorijskog događaja, kakav je bio proboj Solunskog fronta. Kako je Kajmakčalan daleko, a srpsko vojničko groblje na Zejtinliku još dalje u Solunu, ovaj spomenik koji se nalazi u parku ispred palate Skupštine je više nego dostupan svima koji žele da ga posete i na jedan simboličan način odaju počast poginulim srpskim i savezničkim vojnicima.
Kad ste već ovde…
