Crkva Puž: Ovaj hram Srpske pravoslavne crkve miri tradiciju i 21. vek

Gledajući jednim okom u prošlost, ovo rešenje Jovane Jovičić istovremeno inkorporira savremene tehničke mogućnosti i materijale, kao i potrebe današnjih korisnika.

Gotovo potpuno odsustvo originalnosti i posebnosti u novijoj arhitekturi hramova Srpske pravoslavne crkve, oličeno, pre svega, u prevelikom oslanjanju na srednjovekovno sakralno graditeljstvo na ovim prostorima, bilo je jedan od „glavnih krivaca“ za nastanak master rada pod nazivom „Modernizacija srpske crkvene arhitekture” čija je autorka arhitektinja Jovana Jovičić.

Rođena je u Kikindi, odrasla je u Brčkom, a osnovne studije arhitekture završila je u Novom Sadu, dok je odbranom pomenutog rada završila master studije na Tehničkom fakultetu u Kelnu 2019. godine. Od tada datira i njeno veliko interesovanje za temu savremenog pristupa arhitektonskom oblikovanja objekata SPC, sa kojom će nas pobliže upoznati u redovima koji slede.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Otkrivamo plan za izgradnju crkve kod novosadskog Štranda

Ponavljanje neponovljivog

Prema mišljenju Jovane Jovičić, koja trenutno živi na relaciji Keln – Beograd, mnoge nove crkve na ovim prostorima izgledaju kao srednjovekovne crkve jer je to prvenstveno odluka investitora i vlasnika verskih objekata, u ovom slučaju SPC.

„Pored favorizacije srednjovekovne arhitekture od strane SPC na današnje crkveno graditeljstvo utiču i drugi faktori – nekreativnost struke, nepostojanje napisanih pravila u crkvenoj gradnji, prekidi u razvoju srpske crkvene arhitekture od srednjeg veka pa do kraja dvadesetog veka, ali i nepoverenje društva prema novitetima i negativno stanje postojaće savremene arhitekture na našim prostorima“, kaže sagovornica Gradnje i dodaje:

„Možda je previše optimistično očekivati da današnje srpsko crkveno graditeljstvo prati vreme u kojem se nalazi kada ni naša celokupna arhitektura i urbanizam često ne prate potrebe savremenog čoveka. Međutim, puko kopiranje prošlosti je pogrešan pristup u crkvenoj arhitekturi jer ponavljamo nešto što je neponovljivo i time nesvesno degradiramo naše kulturno nasleđe“.

Današnje crkve nemaju originalna rešenja ni u svojoj konstrukciji ni u materijalizaciji.

Među najveće probleme u arhitekturi današnjih srpskih crkava Jovičić na prvom mestu stavlja nepostojanje inovativnih rešenja u formi tj. obliku crkve.

„Forma današnjih crkava ili je iskopirana forma određene srednjovekovne crkve (Gračanica je često kopirana crkva) ili kombinacija arhitektonskih elemenata starih crkava. Dok na srednjovekovnim crkvama možemo da vidimo čistu umetnost u slaganju blokova, današnje crkve nemaju originalna rešenja ni u svojoj konstrukciji i materijalizaciji“ – ističe Jovičić.

Koncept osvetljenja navodi kao sledeći problem, budući da primećuje da u crkvama često postoji nedostatak prirodnog svetla, gde ga veštačko osvetljenje zamenjuje u svako doba dana.

„Freskografija je tema za sebe koja nije manje bitna od arhitekture crkve. Izgubio se akcenat unutar crkve zbog želje da se prenaglasi svaki kvadratni centimetar. Današnje crkve za koje se smatra da su posebne, izdvajaju se od ostalih uglavnom po veličini ili nešto kvalitetnijoj obradi fasade, a retko po jedinstvenom konceptu“, kaže Jovičić i dodaje:

„Nepostojanje originalnosti i posebnosti najlakše je primetiti na crkvama izgrađenim u Bosni i Hercegovini posle rata u Jugoslaviji devedesetih godina. Toliko jedna na drugu liče da ih je skoro nemoguće razlikovati“.

Retki primeri razvoja tradicionalnog stila

Kada je u pitanju širi evropski prostor, Jovana navodi da su retki primeri drugih pravoslavnih crkava izrađenih u ovom veku na kojima se može videti razvoj tradicionalnog stila, a kao omiljenu izdvaja rusku Sabornu crkvu svete Trojice u Parizu.

„Inovativnost je očigledna u materijalizaciji fasade, a prepoznatljivost ruske crvene arhitekture je postignuta postavljanjem lukičastih kupola na četvrtasto, masivno telo crkve. Crkva sa celim crkvenim kompleksom je autentično arhitektonsko delo smešteno na odličnoj lokaciji u gradu. Verujem da će vremenom postati bitna reperna tačka i nezaobilazan objekat za posetioce Pariza“, ističe arhitektkinja.

Što se tiče Srbije i regiona, Crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Štipini arhitekte Branislava Mitrovića je njen favorit od novijih hramova.

„Crkva je u osnovi jednobrodna, sa krovom na dve vode i sa jednim integrisanim zvonikom. Otvoreni zvonik zanimljive materijalizacije, rešenje paljenja sveća i izduženi prozori su elementi koji nisu pre viđeni u našoj crkvenoj arhitekturi. Izdvojila bih takođe nedovršenu crkvu od Mitrovića u Jajincima od betona, kao i Kapelu rodoljuba u Kraljevu arhitekte Spasoje Krunića“, kaže Jovičić.

Sigurna sam da bi otvoreni, javni konkursi mogli da pomognu u pronalaženju jedinstvenih i inovativnih rešenja.

Na pitanje da li se arhitekte plaše ili ne žele da ponude nešto novo SPC, naša sagovornica kaže da veruje da arhitekta pravi kompromise prema željama investitora kao i na svakom drugom projektu, ali ističe da ne veruje da postoji arhitekta koji kopira elemente srednjovekovne arhitekture potajno misleći je to neispravno.

„Postoje srpske arhitekte koji smatraju da naše nove crkve treba da izgledaju kao stare crkve iz srednjeg veka, ali postoje i arhitekte koji imaju suprotan stav. Arhitekte koji su projekotovali nove crkve uglavnom su moji neistomišljenici. Za mene lično je neprihvatljivo da arhitekta kome je prepušten tako bitan zadatak nudi nekreativno rešenje gledajući samo u prošlost, ignorišući savremene tehničke mogućnosti i materijale kao i potrebe današnjih korisnika“, naglašava Jovičić.

Dodaje da je, iako ne poznaje kriterijume po kojima SPC bira arhitektu kome prepušta taj bitan zadatak, sigurna da bi otvoreni, javni konkursi mogli da pomognu u pronalaženju jedinstvenih i inovativnih rešenja.

„Srpskoj crkvenoj arhitekturi pored otvorenih konkursa, na kojima bi arhitekte mogli da učestvuju nezavisno od zvučnosti svoga imena na domaćoj arhitektonskoj sceni, nedostaju i debate, seminari, predmeti na arhitektonskom fakultetu i naučni radovi koji se bave ovom temom, kao i priručnici i pravilnici u crkvenoj gradnji“, kaže naša sagovornica.

Srednji vek kao početna tačka

Sagovornica Gradnje zaključuje da se srpska crkvena arhitektura može modernizovati razvojem tradicionalog stila koji prati potrebe savremenog korisnika i tehničke mogućnosti 21. veka, te smatra da je razvoj postojećeg bolji i realniji put ka novim rešenjima od totalnog raskida sa prošlošću.

„Moj master rad na fakultetu u Kelnu ‘Modernizacija srpske crkvene arhitekture‘ se bazira na analizi srednjovekovnih crkava. Iako je crkvena arhitektura postojala na našim prostorima i pre srednjeg veka, želela sam da mi srednji vek bude početna tačka jer se najreprezentativniji primeri iz tog perioda danas i najviše kopiraju. Nisam želela da pravim rezove sa tradicionalnom arhitekturom i da ponudim netradicionalno rešenje u vidu neke četvrtaste crkve koja nije prepoznatljiva kao srpska pravoslavna crkva“, kaže Jovičić i nastavlja:

„Pre nego što sam strukturisala rad, zamišljala sam krajnje rešenje koje će imati zaobljenje elemente i interpetaciju kupole. Nisam znala šta je interperetacija kupole u tom trenutku, ali sam znala da to nije sigurno klasična kupola koja sedi na tamburu“.

To je kao kada bi se srednjovekovna crkva protresla i time oslobodila elemenata koji su postali suvišni u sadašnjem vremenu.

Postupak kojim je u radu razvila tradicionalni stil krenuo je od analize funkcije (kretanje crkvenih lica i vernika tokom liturgije), forme, koncepta osvetljenja i konstrukcije – materijalizacije srednjovekovnih crkava.

Kroz tu analizu formirala je Tip crkvu tj. tipičnu srednjovekovnu crkvu. Zatim je tu Tip crkvu provukla kroz jedan filter koji predstavlja vreme u kojem se nalazimo i dobila pročišćenu Tip crkvu – Genotip crkvu.

“To je kao kada bi se srednjovekovna crkva protresla i time oslobodila elemenata koji su postali suvišni u sadašnjem vremenu. Ta Genotip crkva, u kojoj su već okvirno date smernice kako bi trebala modernizovana crkva da izgleda, je bila baza za dalji razvoj. Razvila sam 25 Prototip crkava”, objašnjava Jovana Jovičić.

Dakle, njen put modernizacije tradicionalog stila je imao tri koraka: Tip (srednjovekovna crkva) – Genotip (pročiščena srednjovekovna crkva) – Prototip (razvijena srednjovekovna crkva).

Funkcionalnost, prepoznatljivost i inovativnost

Finalna crkva Puž predstavlja poslednjih 20 posto Jovaninog master rada, sa fokusom na razvoju forme, a ne na finalnom proizvodu.

Pre razvoja Prototip crkve u Genotipu je definisala smernice razvoja – razvijena crkva je morala da bude podužna, da ima jedan integrisani zvonik, da naos u osnovi bude četvrtast a oltar u apsidi, da ima zaobljene elemente i interpretaciju kupile itd.

„Jasne smernice u razvoju sam morala da definišem jer bi eksperimentisanje sa različitim oblicima, otvorima i materijalima trajalo u nedogled. Da sam u tom koraku definisala da crkva bude bez integrisanog zvonika dobila bih sasvim druge Prototip crkve“, navodi sagovornica Gradnje i dodaje:

“Mimo toga Prototip crkve su morale da ispunjavaju tri kriterijuma: funkcionalnost, prepoznatljivost Srpske pravoslavne crkve i inovativnost. Metodom eliminacije, traženja nedostataka i prema ličnom osećaju kako deluje crkva na mene došla sam do Puž crkve“.

Obrada fasade bila je inspirisana Gračanicom – materijal je nabijen u štrafte, štrafte su tanje u neliturgijskom delu crkve, a deblje u liturgijskom.

Crkva Puž sastavljena je iz jednog geometijskog tela. Sve njene liturgijske i neliturgijske prostorije su smeštene pod jednim zanimljivim krovom tj. talasom, koji je jasno saglediv kako spolja, tako i unutra. Naos i priprata su četvrtaste osnove, a oltarske prostorije su smeštene u apsidi.

“Moja vizija koju sam na početku imala je ostvarena jer je interpretacija kupole više nego očigledna. Materijal je mešavina tradicionalnog kamena bigra i betona, a obrada fasade bila je inspirisana Gračanicom – materijal je nabijen u štrafte, štrafte su tanje u neliturgijskom delu crkve, a deblje u liturgijskom”, kaže Jovičić.

Napominje da je enterijer crkve proizašao iz forme i sirovog materijala, dok je finalna crkva prikazana bez freskografije jer ta tema nije bila u okviru njenog master rada.

Od svih prototip crkava Vladiki Grigoriju se najviše svidela finalna Puž crkva, a Vladika Jovan je pitao da li bi crkva mogla da bude još modernija.

Oko osam meseci pisala je master rad, a iako je proces bio intenzivan ističe da je i taj vremenski period bio kratak u odnosu na to koliko je sama tema široka. Bilo je najizazovnije strukturisati korake modernizacije tradicionalne arhitekture (Tip-Genotip-Prototip) i tu je imala veliku pomoć svog mentora Marka Hemerlinga.

“Najveće poteškoće sam imala pri odabiru otvora na crkvi. Mentor je od mene tražio neko jedinstveno rešenje otvora koji će stvoriti posebnu atmosferu u crkvi. Međutim, to je tema koja je ostala nedovoljno istražena u mom radu jer se o njoj može napisati doktorska disertacija. Uprkos izazovima i usputnim problemima mene je vodila posebna energija kroz rad, koja se pre toga na studijama nije desila, niti posle toga na poslu” – kaže arhitektkinja.

Mimo njenih prijatelja arhitekata, Jovanin master rad su pogledali Mirko Stanimirović, čiji je doktorski rad često citirala u svom master radu, kao i Branislav Mitrović.

“Mirko me je pozvao na kraju prošle godine da prezentujem svoj rad studentima arhitektonskog fakulteta u Nišu. Branislav je odvojio svoje vreme da zajedno pogledamo i analiziramo rad. Strukturu rada i moj uloženi trud je posebno pohvalio. Pozitivnu kritiku sam dobila i od Krste Radovanovića, talentovanog arhitekte iz Modelarta”.

Povezivanje sa istomišljencima

Što se tiče sveštenih lica, imala je priliku da u Dizeldorfu svoj rad predstavi vladiki Grigoriju i vikarnom vladiki Jovanu Stanojeviću.

“Od svih prototip crkava Vladiki Grigoriju se najviše svidela finalna Puž crkva, a Vladika Jovan je pitao da li bi crkva mogla da bude još modernija. Nakon toga smo imali sjajnu zajedničku saradnju na sanaciji crkve u Dizeldorfu. Moram da naglasim da je pozitivno mišljenje vladika Jovana i Grigorija o mom radu mišljenje dva pojedinca, a ne zvanični stav SPC“, dodaje sagovornica Gradnje.

Kada su pak u pitanju dalji koraci na modernizaciji srpske crkvene arhitekture, Jovana Jovičić kaže da velika očekivanja i strogo definisane korake nema, ali da želje svakako postoje.

„Za početak, dok sam ovde u Srbiji i u regionu, želim da se povežem sa svojim kolegama sa kojima delim slične stavove o trenutnom stanju srpske crkvene arhitekture. Jedan od najvećih problema je što i nema puno arhitekata kojih zanima ova tema. Takođe, želela bih da više pričamo i diskutujemo o crkvenoj gradnji, kako među sobom mi kolege, tako i sa crkvenim svetom pa i sa vernicima, našim prijateljima i poznanicima koji nisu u sferi arhitekture“ – istakla je na kraju Jovičić .

Grafički prilozi