Ožiljci od bombardovanja na arhitekturi Beograda
Svojevrstan šablon razaranja jezgra Beograda – njegove glavne arterije, ponovljen je nekoliko puta kroz burnu istoriju prestonice.
Osamdeseta godišnjica četvorodnevnog nacističkog bombardovanja Beograda započetog 6. aprila 1941. godine u takozvanoj “Operaciji Odmazda” provocira sećanje na jedno od najsurovijih vazdušnih napada 20. veka ali i na istoriju razaranja koje je Beograd pretrpeo. Tada već značajan urbanitet na dveju reka, kroz dugu istoriju svog postojanja, od “varošice na severu” do prestonice Jugoslavije, bio je bombardovan preko 40 puta.
Zbog položaja grada smeštenog na raskršću plovnog puta, Beograd je sa razlogom za jednu stranu postao “kapija” Balkana, dok je za drugu predstavljao “vrata” Srednje Evrope, što je markiralo tlo Beograda kao pogodno za sukobe. Vekovima unazad, česta razaranja uticala su na urbanistički razvoj grada i njegovu specifičnu estetiku, ali i na razvoj kulture, društveni odnos prema kulturnom nasleđu koje se u više navrata našlo na meti uništenja, a nikada dostojno obeleženo u kulturi sećanja.
Strašni sud nad Beogradom
Bombardovanje Beograda 1941. godine bilo je jedno od najvećih i najtragičnijih vazdušnih napada u istoriji, čije su posledice, osim ogromnih ljudskih žrtava, rezultirale i razrušenju grada, njegovih kapitalnih objekata i simbola, ali i ogromnog opusa kulturnog nasleđa. Glavna arterija grada – od Kalemegdana, preko Knez Mihailove ulice i Terazija do Slavije – bila je u potpunosti opustošena u četiri dana bombardovanja i višednevnim požarima koji su usledili.
Istorijski kontekst u kojem se bombardovanje odigralo predstavlja uvertiru ulaska Jugoslavije u 2. svetski rat, a prethodio mu je Martovski puč – demonstracije 27. marta, u kojima je jasno iskazan otpor i time u istoriji urezan početak antifašističke borbe na ovim prostorima ali i osvetnički povod za napad na Beograd.
Glavna arterija grada bila je u potpunosti opustošena u četiri dana bombardovanja.
Kroz nekoliko teških dana, intenzivnim vazdušnim napadom, u potpunosti je propalo oko 600 objekata, oštećeno je oko 1.600, a delimično oštećeno oko 7.000 zgrada. Vazdušni napadi su bili planirani tako da, primarno, devastiraju značajne simbole i obeležja -vojne i infrastrukturne objekte, kulturne spomenike, stambene blokove i zgrade, verska zdanja, bolnice i skloništa.
Među objektima koji su stradali našli su se zgrada Starog dvora u ulici Kralja Milana, Sedište kola srpskih sestara, zgrada Glavne pošte, Hipotekarna Banka – danas Istorijski muzej, Sinagoga na Dorćolu ali i čitav centralni potez sa Terazijama. Među najznačajnijim objektima, vredna spomena, našla se zgrada Narodne biblioteke na Kosančićevom Vencu, koja i dalje postoji u svojim ruševinama. Napad izvršen trećeg dana bombardovanja, izazvao je požar zaslužan za urušavanje biblioteke. Okarakterisan najvećim zločinom nad kulturom, gubitak fonda od preko 500.000 svezaka, knjiga i dokumenata, ipak je mogao biti predupređen.
Ruševine, požar i pustoš bili su slika onoga što rat nosi sa sobom. Posledice bombardovanja su, osim retkih zvaničnih podataka kojima svedočimo, nesagledive i nedovoljno istražene. Dokazi ovekovečeni amaterskom kamerom tek u teškim danima nakon bombardovanja, svedoče o obrisu grada na mestu nekadašnje prestonice.
Istorija velikih razaranja
Tokom nekoliko hiljada dugog postojanja naselja, a kasnije i grada, na ušću Save u Dunav, Beograd je rušen 44 puta u 115 ratova koji su se odvijali nad njegovim tlom, od kojih je najveći broj počinjen u toku prethodnog veka.
Prva bombardovanja događaju se nekoliko puta u periodu od 300 godina, od 15. do 18. veka i počinjena su, većinski, od strane Turaka. Prvi put u borbi protiv hrišćanske vojske 1456. upotrebljeni su topovi za napad na gradsko utvrđenje – Kalemegdan, koje je zahvaljujući braniocima koji su preoteli topovsko oružje, ostao čitav. Dvesta godina kasnije, krajem 17. veka događa se sukob Austrougarske sa Turskom na tlu Beograda, prilikom kojeg dolazi do požara koji je rezultirao eksplozijom skladišta oružja i rasturanju 4.000 tadašnjih kuća.
Beograd je rušen 44 puta u 115 ratova koji su se odvijali nad njegovim tlom.
Razvoj topova osnažio je borbu za prevlast nad Beogradom između dve sile, pa je tako usledila šestodnevna osmanska odmazda Beograda u kojem je grad topovima srušen do temelja. Osmanlije su, zatim, bombardovale Beograd u početku 19. veka prilikom ulaza oslobodioca predvođenih Karađorđem. Sledeći, a ujedno i poslednji put, Beograd je bombardovan 1862. godine u celodnevnom napadu koji je grad značajno razorio, ali je sa sobom nosio i uvod u propast Osmanskog carstva i konačno proglašenje nezavisnosti.
Austrougarsko rušenje Dorćola i Sava Male
Manje od veka kasnije, uoči početka Prvog Svetskog rata, Beograd je 1914. godine granatiran od strane Austrougara. Stravičnim eksplozijama modernih, oklopnih topova, spaljen je i porušen veliki deo Dorćola i Savamale, a grad je nakon bitke potpao pod vlast neprijateljima. Već naredne godine, Beograd je ponovo granatiran u desetodnevnom sukobu.
Nedelja pacova
U vremenu Drugog svetskog rata, Beograd je devastiran u više navrata u samo nekoliko godina, nedozvoljavajući mu da obnovi ruševine i svoje nekadašnje simbole. Nakon nacističkog bombardovanja 1941. godine koji je gradskom tkivu naneo štetu ogromnih razmera, tri godine kasnije, grad su bombardovali saveznici osam puta u periodu od nekoliko meseci pod simboličnim nazivom “Nedelja pacova”.
Jedan od značajnih datuma bio je 16. april, na pravoslavni Uskrs kada je u vazdušnom napadu pogođeno porodilište. Bombardovanje je već devastiranom Beogradu nanelo nemerljivu štetu – pogođeni su aerodromi, brodogradilišta, koloseci, fabrike Ikarusa, Zmaja i Teleoptika, Staro sajmište, Palata Albanija, Tehnički i Pravni fakultet, Bajlonijeva pijaca i drugi objekti i saobraćajnice, koji su pored načinjene kulturne i materijalne štete odneli ogroman broj ljudskih žrtava.
Bombardovanje nakon 45 godina mira
Poslednji put, 45 godina nakon poslednjeg razaranja, Beograd je bombardovan od strane Severnoatlantskog saveza vazdušnim napadima koji su trajali od 24. marta do 9. juna. Prilikom bombardovanja srušeni su značajni reperi Beograda među kojima je Avalski toranj, zgrada RTS-a, soliter poslovnog centra Ušće i zgrada Generalštaba čije ruševine do danas nisu sanirane.
Odnos prema kulturi sećanja
Posmatrajući Beograd kroz prizmu vremena, jasno je da je njegovo tlo svedok burne istorije ratova i devastiranja koji su značajno uticali na razvoj koji mu je sledio. Svojevrstan šablon razaranja jezgra Beograda – njegove glavne arterije, ponovljen je nekoliko puta kroz istoriju. Neki od porušenih objekata su i danas, decenijama nakon bombardovanja, i dalje devastirani – od Narodne biblioteke na Kosančićevom vencu, sve do zgrade Generalštaba.
Pedeset godina nakon bombardovanja 1941. grad se, uvek, delimično oporavljao. Na oštećenim temeljima i ostacima građevina nicali su novi objekti, maskirajući ruševine mešanjem elemenata sadašnjosti sa elementima prošlosti. Neadekvatnim, višedecenijskim ophođenjem prema razorenim simbolima nekadašnjeg Beograda, nameće se pitanje odnosa prema kulturi sećanja i osvrta na burnu istoriju i ožiljke koje grad nosi sa sobom.
Kad ste već ovde…
