Spomenik palim borcima u Banjaluci: Smela interpretacija božije kuće
Podsećajući siluetom na crkvu sa integrisanim zvonikom, spomenik je sastavljen od 62 stuba koja simbolizuju 62 brigade Vojske Republike Srpske i formiraju krst.
Od postanka ekonomskog i administrativnog centra Republike Srpske pa do danas, pojačana urbanizacija u Banjaluci je očigledna – svaki put kada dođem, zateknem nove stambene zgrade na mestima starih jednoporodičnih kuća. Sve je to zbrda-zdola, kao što biva u savremenoj balkanskoj arhitekturi.
Međutim, prilikom poslednjeg dolaska, pojedini realizovani projekti su me prvo pozitivno iznenadili, a zatim ulili nadu u bolju budućnost arhitektonskog i urbanističkog razvoja ovog grada. Jedan od njih bih posebno izdvojila.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
Spomenici koji (ne) liče na spomenike
Dovoljno je samo jednom proći kroz dva entiteta Bosne i Hercegovine da bi se prepoznala politička kompleksnost ove zemlje. Trideset godina nakon rata i još ne uspevamo da nepristrasno i objektivno pogledamo u prošlost. Tugujemo za žrtvama, ali samo za našim.
Posle rata (1992–1995) započete su bitne aktivnosti u graditeljstvu za sve tri nacionalne grupe: obnova verskih objekata i podizanje memorijalnih spomenika. Dok skoro da više nema neobnovljenih verskih objekata, gradnja memorijalnih spomenika ne prestaje.
Prema istraživanjima nevladine organizacije Udruženja za društvena istraživanja i komunikaciju (UDIK) iz 2016. godine, do tada je u Federaciji BiH podignuto 1.428, u Brčko Distriktu 51, a u Republici Srpskoj 664 spomenika posvećenih poginulim i ubijenim borcima i civilima iz poslednjeg rata. Tačan broj spomenika izgrađenih od 2016. godine do danas ostaje nepoznat.
Bogdan Bogdanović u jednom intervjuu je izjavio da se trudio da pravi spomenike koji ne liče na spomenike. Jugoslovenski spomenici su, kroz originalna rešenja, postajali monumenti koji su nosili univerzalnu poruku sećanja na žrtve fašizma, shodno ideologiji države, ne klasifikujući ih prema nacionalnoj i verskoj pripadnosti.
Fokus vizuelnog koncepta novih spomenika u Republici Srpskoj postaje spoj religijskih i nacionalnih simbola, pri čemu umetnička vrednost često izostaje.
Nasuprot njima, spomenici koji su proizašli iz rata 1992-1995. oslikavaju stroge političke, verske i etničke podele. Fokus vizuelnog koncepta novih spomenika postaje spoj religijskih i nacionalnih simbola, pri čemu umetnička vrednost često izostaje.
Veliki broj spomenika u Republici Srpskoj podleže nepisanoj standardizaciji. Motivi vojnika, predimenzionisani krstovi i grbovi, ploče koje podsećaju na nadgrobne spomenike, te velika upotreba tamnog mermera i bronze, karakterišu srpsku memorijalnu arhitekturu poslednjih trideset godina.
Objekat koji pleni visinom i belinom
Baš u tom moru sličnih spomenika širom Republike Srpske, preko puta glavne crkve u Banjaluci, 2023. godine započinje izgradnja, netipičnog u savremenoj memorijalnoj arhitekuri, spomenika banjalučkog arhitekte Nikole Dmitrovića.
Spomenik sam primetila sa velike udaljenosti dok sam šetala saobraćajnicom na kojoj se nalazi Hram Hrista Spasitelja. Nemoguće je bilo ne primetiti objekat koji pleni visinom i belinom u urbanom prostoru.
Na suprotnoj strani ulice stala sam ispred spomenika, koji je još u izgradnji, zatim produžila napred da vidim kako izgleda sa platoa crkve, a onda prešla ulicu i obišla spomenik sa svih strana. Svidele su mi se promene siluete nastale svakom promenom ugla posmatranja. Armiranobetonski stubovi istih dimenzija u osnovi rastu prema zvoniku crkve koja se nalazi preko puta spomenika.
Šezdeset dva stuba koja simbolizuju šezdeset dve brigade VRS formiraju krst, a na mestu gde se kraci krsta ukrštaju će se posaditi jedno drvo.
Približila sam se tabli na kojoj je ispisan koncept spomenika sa prikazom njegove osnove: šezdeset dva stuba koja simbolizuju šezdeset dve brigade Vojske Republike Srpske formiraju krst, a na mestu gde se kraci krsta ukrštaju će se posaditi jedno drvo.
Ispod spomenika, tačnije u zemlji, će se nalaziti spomen-soba do koje se dolazi rampom i stepenicama. U njoj će biti izložene digitalne i analogne postavke.
Krst umesto stabla tise
Nedugo nakon posete spomeniku, kontaktirala sam arhitektu koji mi je detaljno ispričao o arhitekturi spomenika, ali i o izazovima realizacije ovog projekta. Stubovi simbolizuju vojnike u maršu čija forma i dimenzije teže ka nebu, ka večnosti, dok grupacija stubova ili boraca štiti svojim telima ono najdragocenije ljudima – svoju porodicu predstavljenu kao drvo tise u njegovom jezgru.
Zašto baš tisa? Tisa, metafora dugovečnosti, neuništivosti, otpornosti i regeneracije, živi i više od 2.000 godina. Prema narodnim legendama, u krošnji tise okupljaju se dobre vile, pa osobe koje je zagrle dobijaju zaštitu sila prirode. Tokom rata, vojnici Republike Srpske su od tisovine pravili male predmete, poput krstića i privezaka, verujući da će im oni sačuvati živote.
Ova lepa priča o tisi, ipak, na veliku žalost autora, verovatno nekome bitnom nije bila dovoljno ubedljiva. Investitor i incijator projekta, a to je Grad Banja Luka, u izvođačkoj fazi će ipak postaviti krst umesto žandinjere sa stablom tise, kao da se ceo spomenik već ne nalazi u obliku krsta ili crkve, kako stoji u opisu projekta.
Projekat izlazi iz okvira savremene srpske memorijalne arhitekture, naginjući ka monumentalnosti jugoslovenskih spomenika.
Svojom siluetom, zbog podizanja visine stubova, spomenik i podseća na crkvu sa integrisanim zvonikom. Dva prednja, najviša stuba simbolišu ulaz u crkvu. Sa jedne strane ulice nalazi se Hram Hrista Spasitelja sa zvonikom od 54 m, dok sa druge strane stoji spomenik, koji predstavlja smeliju interpretaciju božije kuće.
Stubovi su šuplji, a unutar stubova predviđeni su prostori za paljenje sveća. Na svakom stubu, ili kapelici, kako ih autor naziva, biće ispisana imena palih boraca.
Iako spomenik ima religijske i nacionalne motive jasno mi je da ovaj spomenik nije dovoljno „srpski“ za određene ljude koji aktivno učestvuju u političkim dešavanjima Republike Srpske. Poznajući posleratni narativ svoje zemlje i koliko je u javnom mnjenju, ali i generalno u društvu zastupljen jak nacionalizam, iznenadila me je odluka žirija konkursa da dodeli prvo mesto projektu koji izlazi iz okvira savremene srpske memorijalne arhitekture, naginjući ka monumentalnosti jugoslovenskih spomenika.
Projekat dodeljen sudbinski
Međutim, u razgovoru sa arhitektom postala sam svesna istine da svi mi, nezavisno od toga šta mislimo o našoj bivšoj državi Jugoslaviji, ne možemo da osporimo činjenicu da su jugoslovenski memorijalni spomenici remek-dela koja nas ali i ceo svet vizuelno oduševljavaju. Upravo su oni bili inspiracija arhitekti, a posebno jedan, koji je srušen devedesetih godina u Drvaru, rodnom gradu autora.
Dmitrović veruje da mu je projekat dodeljen sudbinski. Naime, konkurs za spomenik bio je raspisan dok je još bio student na banjalučkom arhitektonskom fakultetu. Sa svojim kolegama sa fakulteta učestvovao je sa jednim drugim predlogom. Drugi projekat je pobedio, ali do njegove realizacije nikada nije došlo. Godine 2022. ponovo je raspisan konkurs za spomenik, i tada je njegov samostalni rad pobedio.
Mnogi smatraju da je spomenik prevelik za tu lokaciju, da nije dovoljno saglediv i da zaklanja okolne bitne objekte, stavljajući sebe u fokus.
Najveće polemike oko ovog spomenika ne vode se oko njegovog vizuelnog koncepta. Lokacija, tačnije integracija spomenika u postojeće urbanističko tkivo, izaziva velike polemike u društvu, kako među običnim stanovništvom grada, tako i u struci.
Mnogi smatraju da je prevelik za tu lokaciju, da nije dovoljno saglediv i da zaklanja okolne bitne objekte, stavljajući sebe u fokus. Dmitrović ističe da ovaj novoformirani javni prostor teži da bude žarište javnog života grada i mesto koje pruža raznolika iskustva. Vertikalnost spomenika zaokuplja pažnju prolaznika.
Mene je spomenik svojom pozicijom i veličinom naročito impresionirao sa glavne saobraćajnice, ali je svojim sjajem još više istakao ružne poslovne zgrade koje stoje neposredno sa njegove bočne strane. Ipak, sačekaćemo da se ceo projekat završi kako bismo dobili kompletnu sliku.
Ulaganje u budućnost
Da li je ovo poslednji spomenik palim borcima Republike Srpske, s obzirom na to da obuhvata sve pale borce? Verovatno nije. Samo se nadam da će on biti stilska prekretnica u savremenoj memorijalnoj arhitekturi na području cele Bosne i Hercegovine.
U privatnom razgovoru arhitekta je ispričao kako se njegova deca rado igraju na platou ispred crkve i da je takav prizor zamišljao i na platou spomenika. To može biti i poruka ovog dela, jer, citiraću osnivača UDIK-a, spomenička kultura je odgovorna materijalizacija tuge koja prevazilazi granice sopstvenog bola i koja samom strukturom spomenika nagoveštava ulaganje u budućnost (naše dece, dodala bih) – onu budućnost u kojoj spomenici neće služiti za novo vođenje starih bitaka, već će doprineti razvoju kulture mira i oprosta.
Konacno neki skladan, arhitektonican spomenik. Bravo!
Pozdrav, moj utisak je da ovdje nema baš puno sklada, na renderu mnogo bolje izgleda nego uživo. Uživo imamo šumu preglomaznih stubova, 62 monumentalna, gusto grupisana betonska stuba koji u potpunosti popunjavaju i zatvaraju ionako mali prostor okolo. Spomenik je preglomazan za prostor u koji je smješten, ovakav spomenik traži veći prostor da bi došao do potpunog izražaja. Kad se vidi uživo postaje jasno.
Arhitektonsko delo gospodina Dmitrovića prevazilazi filozofske okvire vremena u kojima je otelotvoreno. Politički okviri fizičke datosti predmetnog prostora, od strane jedinice lokalne samouprave, su obezbedili, samo, potreban, ali, ne i dovoljan uslov za iskazivanje društvene odgovornosti i sagledavanje materijalizacije istorijske tuge… Dmitrović je spoznao arhitektonsko savršenstvo kojeg urbanizam lokalne samouprave nije moglo postići. Ovaj spomenik nije, samo, delo senzibilnog arhitektonskog sanjara, nego, u datom mu prostoru, odraz najdublje istine društva… Monument za Weltschmerz.
Spomenik, posebno posmatran sa glavne ulice (koja je i najprometnija u odnosu na ostale koje okružuju spomenik), izaziva osjećaj tjeskobe i klaustrofobije. Ljeti će na tom platou biti nesnosno vruće, uprkos drveću koje je, koliko vidim na renderu, planirano da se posadi na njemu.
Žao mi je što autor nije imao dovoljno integriteta da odbrani svoj projekat od izmjena predloženih od strane gradske uprave pa ostajemo bez tise koja je imala svoju simboliku i sigurno bi oplemenila sveopšti utisak hladnoće ovog monumenta.
Nikola Dmitrović je autor idejnog rešenja, ali je druga firma preuzela izvođačku fazu. Možda nam Nikola jednom ispriča čija je odluka bila da se Tisa skloni i postavi krst. Sigurno je uložio sav svoj trud da se Tisa zadrži.
Arhitektura gospodina Dmitrovića u urbanističkim okvirima jedinice lokalne samouprave predstavlja svest o spoznaji života u orahovoj ljusci…
Nikola jeste uložio trud, ali, niko drugi nije!
Tisovo drvo, koje, po narednom verovanju, štiti od zlih duhova, trebalo bi da bude zasađeno u zgradi lokalne samouprave.
Svaki čovjek ima svoje viđenje o spomenicima…
Spomenik borcima u BL JE, NESTO NAJBOLJE, sto je BL igradila
Spomenik se u stvarnosti tako lijepo uklopio u ambijent da je prevazišao moja ocekivanja. Smjelost, kreativnost I promisljenost ovog autora me odusevila. Banja Luka je umjesto parkinga dobila novo lijepo mjesto koje daje poseban osjecaj svakom prolazniku.