Svilara u Novom Sadu: Od napuštene fabrike do kulturne stanice
Glavna ideja arhitekata, a ujedno i najveći izazov, bio je u potpunosti zadržati formu nekadašnjeg industrijskog objekta i unutar njega formirati kompaktan multifunkcionalan prostor.
Prva državna fabrika na teritoriji Novog Sada bila je fabrika svile, poznatija kao Svilara. Pod različitim nazivima i na različitim lokacijama aktivno je proizvodila ovaj fini materijal gotovo 250 godina. Vremenom, gašenjem industrije, veliki broj objekata biva porušen.
Međutim, objekat u Ulici Đorđa Rajkovića doživeo je drugačiju sudbinu i pažljivom rekonstrukcijom postao epicentar kulturnog sadržaja kao i simbol industrijske baštine Novog Sada.
Pročitajte još na Gradnja.rs:
View this post on Instagram
Svilogojstvo dolazi sa juga
Na prostor Vojvodine svilogojstvo je došlo sa juga krajem 17. veka. U Prvoj seobi doseljeno je oko 180.000 Srba koji su, između ostalog, doneli i seme svilene bube. Od svilenih niti koje stvara svilena buba, tehnikom tkanja stvara se svila, tkanina koju odlikuje velika čvrstina, elastičnost i izdržljivost. Iz tog razloga u industriji se koristila za izradu mlinskih snaga, avionskih krila, padobrana.
Svakako, najveća primena svile jeste u proizvodnji odeće zbog svog prefinjenog izgleda i na dodir prijatne teksture. Zbog ravničarskog terena i povoljnih klimatskih uslova, prostor Vojvodine bio je pogodan za uzgoj ovog insekta, a samim tim i razvoj svilarske delatnosti.
Osnovni element u proizvodnji tekstila jeste vlakno. Spajanjem, istezanjem i usukivanjem više vlakana dobija se tanka, izdužena tvorevina koja se naziva nit, to jest konac.
Proces dobijanja svile započinje odmotavanjem čaura i končanjem svilene niti, a da bi se odmotavanje započelo potrebno je obaviti takozvano gnjilenje kokona kojim se uklanja gumasti sloj iz svile. Na taj način se sprečavalo da se lutka u kokonu preobrati u leptira i da se, izletanjem leptira, kokon ošteti.
Polovinom devetnaestog veka, od 49 naselja u južnoj Bačkoj čak 36 njih posedovalo je sopstvene dudare.
Svilarstvo u Bačkoj svoje zlatno doba dostiglo polovinom 18. veka. dok je polovinom 19. veka od 49 naselja u južnoj Bačkoj čak 36 posedovalo sopstvene dudare. Istorija uzgoja svilene bube i svilarstva u Novom Sadu započinje krajem 17. i početkom 18. veka i trajala je do 70-ih godina 20. veka.
Specifičnost proizvodnje kokona i svilene niti, nemogućnost transporta otkupljenih kokona u kratkom periodu, kao i visoke cene prevoza do većih centara, primorale su Austrougarsku da podiže fabrike svile u blizini odgajališta. Iz tog razloga, pored Novog Sada fabrike su izgrađene i u drugim vojvođanskim naseljima poput Pančeva, Iriga, Apatina, Sremske Mitrovice.
Novosadska svilara zvanično je počela sa radom 1799. godine. Podignuta je na obali Dunava i time je uzgajivačima svilene bube iz Novog Sada i okoline omogućeno da lako i brzo predaju svoj proizvod.
U svojoj istoriji Svilara je uništavana u nekoliko navrata. Prvi put je izgorela u požaru 1841. godine, dok je drugo uništavanje doživela u Bombardovanju 1848. kada je sravnjena do temelja. Na istom mestu, 35 godina kasnije podignuta je nova.
Pored izgrađenog depoa za čaure, predionice, bazena, dimnjaka i uprave, imala je i smeštajne objekte za radnike, administrativni objekat, ambulantu…
U Novom Sadu je 1884. godine podignuta Državna fabrika svile. Izgrađena je na istom mestu, pored Dunava, na kom je bila i svilara uništena u Bombardovanju Novog Sada 1848. Bio je to začetak prve novosadske industrijske zone.
Pored izgrađenog depoa za čaure, predionice, bazena, dimnjaka i uprave, imala je i smeštajne objekte za radnike, administrativni objekat, ambulantu i magacin za ugalj. U početku su radnice za svilaru dolazile iz Italije, a kasnije su taj posao obavljale obučene Novosađanke.
Na razvoj svilarstva u kasnijem periodu presudnu ulogu su imali velika svetska kriza, povećane potrebe za svilenom tkaninom i pojava veštačke svile na tržištu. Naime, nemogućnost proizvodnje potrebnih količina prirodne svile dovela je do nagle proizvodnje veštačke svile što je na svilogojstvo imalo izuzetno negativan uticaj.
Kako zaposleni ne bi ostali bez posla, fabrike su bile prinuđene da svoju delatnost prošire na preradu sirovine do finalnog proizvoda odnosno proizvodnju svilene tkanine. Prvi slučaj zloupotrebe dece u Novom Sadu desio se upravo u fabrici svile. Deca često mlađa i od 12 godina, ravnopravno su učestvovala u proizvodnji i daljoj obradi ove fine tkanine.
Fabričke objekte zamenile višespratnice
Najveći broj zaposlenih činile su žene, uglavnom zbog svojih finih i tankih prstiju pogodnih za obradu svile, dok su muškarci činili manjinu i to najčešće na vodećim položajima. Takođe, „romantizovani“ deo priče vezan za Svilaru jeste okupljanje velikog broja gradskih mladića ispred fabrike, kako bi dočekali i upoznali zaposlene devojke nakon radnog vremena.
Vremenom dolazimo do izgradnje privremenog odeljenja u ulici Đorđa Rajkovića 10, dok je na broju 6 izgrađen pogon za farbanje svile i dimnjak visok 50 metara. Vremenom, usled dugotrajnog ratovanja, bombardovanja, požara, ratnih razaranja, smanjuje se uzgoj svilene bube, a samim tim se ova grana industrije polako gasi.
Veliki broj objekata je porušen i zamenjen višespratnicama, dok je drugi deo dat u zakup privatnim firmama. Upravo to je bio slučaj i sa jedinim sačuvanim primerkom – fabrikom u ulici Đorđa Rajkovića.
Fabrika se dugi niz godina davala u zakup firmama, najčešće kao magacinski prostor. Neadekvatno održavanje objekta tokom godina dovelo je do njegovog potpunog zanemarivanja, zapuštanja i propadanja.
Prostor nekadašnje fabrike svile prepoznat je kao jedan od glavnih nosilaca industrijske baštine grada sa velikim potencijalom za rekonstrukciju.
Udruženje građana za zaštitu nasleđa – Almašani, nastaje 2005. godine, a od 2011. aktivno se bavi promovisanjem ideje o rekonstrukciji Almaškog kraja i podizanjem svesti o značaju njegovog kulturnog nasleđa. Organizaciju čine građani iz različitih sfera društva, različitog zanimanja ali okupljeni oko zajedničkog ideala. Važan korak načinjen je 2013. godine kada izdaju Zbornik Almaškog kraja gde veoma temeljno i slojevito obrazlažu značaj očuvanja identiteta najstarijeg dela Novog Sada.
Sociološkinja, koordinatorka Mreže kulturnih stanica Novog Sada, a ujedno i članica Almašana, Violeta Đerković, zajedno sa ostalim članovima udruženja i arhitektom Srđanom Crkvenjakovim prepoznaje potencijal ideje kulturnih stanica u okviru projekta „Novi Sad – Evropska prestonica kulture“.
Ideja kulturnih stanica nastala je po uzoru na projekat iz Košica u Slovačkoj i njegov osnovni zadatak jeste decentralizacija kulture i kulturnih sadržaja kao i uključivanje što većeg broja građana u kulturne aktivnosti. Upravo je prostor nekadašnje fabrike svile prepoznat kao jedan od glavnih nosilaca industrijske baštine grada sa velikim potencijalom za rekonstrukciju u okviru ovog projekta.
„Ključna reč u opisivanju današnje Svilare jeste SINERGIJA – zbir više potpuno različitih aktera, od individua, komšija, lokalaca do institucija, gradskih i pokrajinskih ustanova koji su zajedničkim delovanjem doprineli realizaciji ideje o rekonstrukciji nekadašnje fabrike“, rekla je Violeta Đerković.
Dimnjak skraćen 1970-ih
Arhitekta Srđan Crkvenjakov neizostavan je akter u procesu rekonstrukcije i nastanka Kulturne stanice Svilara. Dugo je posmatrao urušavanje objekta nekadašnje fabrike sa vizijom o rekonstrukciji ovog prostora u nešto potpuno novo.
„Dimnjak današnje Svilare, sedamdesetih godina prošlog veka je od rušenja od strane gradskih vlasti spasao Sava Subotin, skrativši ga za nekoliko metara visine,“ objasnio je arhitekta Srđan Crkvenjakov.
Godinama u nazad postojali su predlozi da se fabrika rekonstruiše u gradski arhiv ili biblioteku, međutim, pomenuti predlozi nisu zaživeli. Proglašenje Novog Sada evropskom prestonicom kulture i saradnja sa organizacijom Almašani omogućili su konačnu realizaciju projekta kulturnih stanica dajući nekadašnjoj fabrici svile potpuno novi život.
Arhitekta Crkvenjakov je postavio sam program Svilare, odgovorivši na zadatak o multifunkcionalnom prostoru. Takođe, angažovan je arhitekta Vučeta Vujović koji je sa svojim saradnicima (Marko Popov i Nikola Kustudić) dalje radio na projektu rekonstrukcije.
Vučeta Vujović: „Arhitektura treba da bude jednostavna, a objekti projektovani i rekonstruisani tako da tokom vremena lepo stare“.
Deo stanovnika gradskog naselja Podbara nije od početka bio svestan vrednosti nekadašnje fabrike i njenog kulturnog značaja. Usled nedostatka prostora podržao je ideju o njenom potpunom rušenju i izgradnji parkinga. Na sreću to se nije dogodilo i arhitekte vrlo brzo počinju sa izradom projekta o rekonstrukciji ovog objekta.
Kako i sam Vučeta navodi, na mestu nekadašnje fabrike arhitekte zatiču dimnjak, ložionicu i pomoćni objekat koji je služio za potrebe zaposlenih. Navedeni delovi Svilare bili su nepristupačni, u izuzetno lošem stanju, obrasli šibljem i prepuni otpada i šuta.
Glavna ideja arhitekata, a ujedno i najveći izazov, bio je u potpunosti zadržati formu objekta i unutar njega formirati kompaktan multifunkcionalan prostor koji omogućava odvijanje nekoliko paralelnih radnji i događaja unutar njega. Bilo je potrebno odgovoriti na zadatak i pozicionirati određene prostore poput velike i male sale, galerije sa kancelarijom, prostor za tehniku i druge.
Još jedan od ciljeva projektanata jeste jasno uočavanje granica između zatečenog stanja i dograđenog (rekonstruisanog) dela objekta.
Nekadašnji krov sa drvenom konstrukcijom zamenjen je novim od čelika i stakla koji formira atrijumski prostor i time omogućava veći dotok svetlosti u enterijeru usled novih funkcija koje je objekat dobio. Sa druge strane centralni hol omogućava jednostavno sagledavanje prostora korisnicima.
Takođe, uvedeni su novi materijali poput čelika i drveta, a uvedeno je i liftovsko jezgro. Još jedan od ciljeva projektanata jeste jasno uočavanje granica između zatečenog stanja i dograđenog (rekonstruisanog) dela objekta.
Prostor Svilare danas je u potpunosti otvoren i zaposleni nemaju konkretno svoju kancelariju, već je čitava kulturna stanica zapravo, između svojih mnogobrojnih funkcija, i jedna velika kancelarija.
Precizno uputstvo za naredne rekonstrukcije
Objekat Kulturne stanice Svilara je, zahvaljujući ogromnom zalaganju pojedinaca i organizacija, dobroj komunikaciji sa institucijama i pažljivoj rekonstrukciji postao jedan od simbola kako Almaškog kraja, tako i čitave Podbare.
Na ovaj način očuvan je identitet najstarijeg dela Novog Sada. Građani ga prepoznaju i zahvaljujući bogatoj ponudi kulturnih sadržaja i događaja veoma često posećuju.
Sa sigurnošću možemo reći da ovakvi primeri mogu poslužiti kao precizno „uputstvo“ za mnoge naredne rekonstrukcije i objekte koji su tokom vremena zanemareni i čiju smo vrednost i značaj nažalost zaboravili.
Odličan tekst, zanimljiv, informativan. Sam poduhvat i put od inicijative do realizacije zančajan je za grad i dobar primer sinergije.
Hvala Vam Aleksandra, nadamo se da će Vam se i naredni tekstovi podjednako svideti.
Da ne bi „zle“ Evrope i novcane podrske, mi bi to srusili. Vrlo verovatno.
Kao nekadasnjem „podbarcu“ , gledajuci staru i oronulu zgradu, drago mi je da je sacuvan ovaj kutak Podbare.
Autor kada pise ovako obiman tekst, kako bi mu podigao verodostojnost i potvrdio kvalitet, bi trebalo da navede izvore informacija.
Par linkova, naslove knjiga, za nas znatizeljne da jos po nesto procitamo.
Poštovani Milutine, drago nam je da vam se teskt dopada. Nažalost, na internetu nema mnogo podataka i izvora koji govore o rekonstrukciji i značaju Svilare, te smo najviše informacija dobili iz direktnih razgovora sa učesnicima samog projekta kao i sa direktorkom kulturne stanice. Svakako, hvala Vam na sugestiji, imaćemo je u vidu ubuduće.