Hoteli koji su oblikovali jugoslovenski turizam: drugi deo

Od pionirskih arhitektonskih poduhvata na jadranskoj obali do ratnih ruševina i napuštenih kompleksa – priče hotela Krvavica, Kupari i Plaža.

U nastavku pregleda hotela koji su obeležili razvoj jugoslovenskog turizma donosimo primere iz Hrvatske i Crne Gore. Reč je o objektima koji su nekada bili sinonim za inovativnu arhitekturu i turistički prestiž, a danas predstavljaju napuštena zdanja ili ratne ruševine.

Njihova istorija pokazuje kako su turizam, politika i arhitektura bili neraskidivo povezani, ali i koliko je teško očuvati ovakva nasleđa u periodu društvenih i ekonomskih promena.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Maroje Mrduljaš za Gradnju: Još živimo u onome što je Jugoslavija izgradila

Odmaralište Krvavica, Makarska, Hrvatska

Prepoznatljiva karakteristika odmarališta je kružni, „lebdeći“ volumen na stubovima, koji stvara dinamičan i otvoren prostor za decu.

Odmaralište Krvavica u Makarskoj, gradu u središnjoj Dalmaciji, bivše je dečije lečilište i zaštićeno kulturno dobro koje danas stoji napušteno, prekriveno grafitima i smećem, uprkos svojoj impresivnoj lokaciji na moru.

Izgrađeno između 1963. i 1964. godine za lečenje i rehabilitaciju dece vojnog osoblja, odmaralište je projektovao arhitekta Rikard Marasović. Njegova prepoznatljiva karakteristika je kružni, „lebdeći“ volumen na stubovima, koji stvara dinamičan i otvoren prostor za decu.

U prizemlju se nalaze multifunkcionalni prostori za odmor i igru raspoređeni u obliku slova „L“, odvajajući unutrašnje dvorište od okolne borove šume. Servisni i spa sadržaji su funkcionalno odvojeni, s ekonomskim blokovima delomično ukopanim u zemlju u ortogonalnoj mreži.

Dizajn odmarališta skladno povezuje arhitekturu s krajolikom, mešajući organske oblike s funkcionalnim modernizmom i maštovitim prostorima za decu. Smatra se kanonskim primerom hrvatske moderne arhitekture i važnim međunarodnim primerom modernističkog dizajna spa centara druge faze.

Smatra se kanonskim primerom hrvatske moderne arhitekture i važnim međunarodnim primerom modernističkog dizajna spa centara druge faze.

Odmaralište je ostalo u upotrebi do kasnih 1980-ih, a kasnije je korišćeno za smeštaj izbeglica pod Ministarstvom odbrane tokom 1990-ih. Dana 27. maja 2002. godine upravljanje je preneseno na Hrvatski fond za privatizaciju, nakon čega je nadzor prestao, a zgrada je pretrpela veliko propadanje.

Pokušaji prodaje imovine bili su neuspešni, a neki lokalni političari su čak predložili rušenje. Fondacija Getty izrazila je interes za očuvanje odmarališta, planirajući osnovati umetnički hotel u kojem bi umetnici mogli boraviti, nudeći finansiranje za programe i upravljanje, iako ne i za renoviranje.

Hotelski kompleks Kupari, Dubrovnik, Hrvatska

Hotelski kompleks Kupari u blizini Dubrovnika u Hrvatskoj najstarija je turistička lokacija u Dubrovačkoj županiji i jedna od najpoznatijih ratnih ruševina u regiji. „Grand Hotel Kupari”, izgrađen 1924. godine, a sada zaštićeno kulturno dobro, imao je moderne sadržaje za svoje vreme, uključujući električnu rasvetu, kuglanu, teniske i fudbalske terene, poštu, apoteku i ambulantu.

Do 1939. godine, odmaralište je imalo 320 registrovanih kreveta, što ga je činilo najvećim u dubrovačkom području. Nakon Drugog svetskog rata, Kupari su postali ekskluzivno vojno odmaralište, često nazivano „Titovim Havajima”, i bilo je dostupno samo visokim vojnim zvaničnicima.

Nakon Drugog svetskog rata, Kupari su postali ekskluzivno vojno odmaralište, često nazivano „Titovim Havajima”, i bilo je dostupno samo visokim vojnim zvaničnicima.

Od 1966. do 1968. godine, iza Pelegrina izgrađen je stambeni kompleks za visoke zvaničnike, uključujući i samog Tita. Druga velika modernizacija, između 1972. i 1980. godine, dodala je nove sadržaje: zatvoreni olimpijski bazen, veliku plesnu dvoranu i kuglanu.

Tokom rata 90-ih godina, ceo kompleks u Kuparima je uništen. Nakon rata, hrvatska vojska je nastavila da koristiti oštećene hotele, ali kada su se povukli početkom 2000-ih, kompleks je napušten, opljačkan i dodatno degradiran.

Danas šest hotela – Mladost, Grand, Goričina, Pelegrin, Kupari i Galeb – zajedno s Titovom vilom, ostaju u ruševinama i čekaju obnovu.

Danas šest hotela – Mladost, Grand, Goričina, Pelegrin, Kupari i Galeb – zajedno s Titovom vilom, ostaju u ruševinama i čekaju obnovu. Uprkos razaranju, Kupari su postali turistička atrakcija i mesto za urbano istraživanje.

Napori za početak projekta restauracije najavljeni su 2018. godine, ističući Kupare ne samo kao ratnu relikviju, već i kao simbol investicijske klime Hrvatske i neostvarenog potencijala u razvoju turizma. Po svemu sudeći, hotel će biti srušen i na mestu njega će se useliti Four Seasons.

Hotel Plaža, Herceg Novi, Crna Gora

Hotel Plaža u Zelenici u Crnoj Gori, zajedno s hotelom Karver u hrvatskoj Opatiji, bio je jedan od prvih hotela izgrađenih na jadranskoj obali, označavajući početak hotelske industrije u Jugoslaviji. Projektovao ga je poznati arhitekta dr. Antal Mađar, otvoren je 1902. godine i brzo je postao simbol elegancije i prestiža.

Hotel je ugostio evropsku aristokratiju, uključujući crnogorskog kralja Nikolu I Petrovića, Petra I Karađorđevića, bugarskog kralja Borisa III i albanskog kralja Ahmeda Zogua. Sa 30 soba, 60 kreveta i kancelarijama u Budimpešti, Beču, Beogradu i Pragu, hotel Plaža bio je više od smeštaja; bio je kulturno i društveno središte visokog društva.

Sa 30 soba, 60 kreveta i kancelarijama u Budimpešti, Beču, Beogradu i Pragu, hotel Plaža bio je više od smeštaja; bio je kulturno i društveno središte visokog društva.

Njegov egzotični park i otporna konstrukcija omogućili su mu da preživi razorni zemljotres 1979. godine, iako je pretrpeo značajna oštećenja. Hotel je bio dokaz zanatstva i inženjerstva: njegovi masivni zidovi izgrađeni su od lokalnog kamena, cigle uvezene iz Venecije dodale su karakter, gvozdena ojačanja pružila su otpornost na zemljotrese, a pruski svodovi (lučni podovi od cigle između gvozdenih greda) osigurali su strukturalnu otpornost.

Hotelsko imanje od 10 hektara uključivalo je egzotični park s uvezenim retkim biljkama i protezalo se do mora, zaštićeno obalnim kamenim zidom. Sudbina hotela se promenila izbijanjem rata 1991. godine, kada ga je preuzela Jugoslovenska mornarica i ostao je pod vojnom kontrolom sve do nezavisnosti Crne Gore 2006. godine. Nakon decenija pravnih sporova oko vlasništva, Vrhovni sud Crne Gore je 2018. godine presudio da će hotel pripasti Opštini Sarajevo.

Pažljiva restauracija ovih hotela mogla bi povratiti njihov istorijski ugled, a istovremeno revitalizovati lokalnu ekonomiju i kulturni pejzaž.

Danas, Hotel Plaža stoji napušten, spomenik arhitektonskoj ambiciji, aristokratskom luksuzu i političkim turbulencijama 20. veka. Jadranska obala je prošarana istorijskim hotelima – Krvavica, Kupari i Plaža – koji su nekada utelovljivali arhitektonske inovacije, luksuz i kulturni značaj.

Vremenom su ratovi, političke promene i zanemarivanje sveli ove znamenitosti na ruševine, ističući burnu istoriju regije. Svako mesto predstavlja izvanredna arhitektonska i dizajnerska dostignuća, odražavajući eru i kontekst svoje izgradnje.

Danas predstavljaju i kulturnu baštinu i mesta od umetničkog i turističkog interesa. Pažljiva restauracija mogla bi povratiti njihov istorijski ugled, a istovremeno revitalizovati lokalnu ekonomiju i kulturni pejzaž.

I nasleđe i upozorenje

Arhitektura turističkih kompleksa bivše Jugoslavije danas je istovremeno nasleđe i upozorenje. Njene geometrije uz obalu pokazuju kako je prostor oblikovan da služi ideji zajedništva i otvorenosti prema svetu, ali i koliko je krhak kada društveni okvir nestane. Ono što je ostalo nisu samo zgrade, već jasni tragovi vremena u kojem su arhitektura, politika i svakodnevni život činili nerazdvojnu celinu.