Obnavlja se štipski Isar: Još jedna tvrđava Balkana dobija svoju repliku

San Štipljana već mnogo decenija, rekonstrukcija simbola grada će obuhvatiti potpunu restauraciju tri kule, koje će biti povezane bedemom visokim četiri metra.

Živimo u vremenu obnove tvrđava, što smo primetili i u Srbiji u poslednjih nekoliko godina, kada su obnovljene srednjovekovne utvrde Golubac, Vršačka kula, Užice, Pirotsko Kale i Fetislam, po tzv. „francuskom modelu“ potpune replike.

Taj model je najveću slavu doživeo baš u Francuskoj i Španiji, ali je pre dvadesetak godina počeo da se primenjuje i na područjima bivše Jugoslavije, gde su tako u prvoj deceniji 21. veka obnovljene tvrđave Dušanovo Kale (Skoplje), koje je bilo prestoni grad Cara Dušana, i Samuilova tvrđava (Ohrid), koja je bila prestoni grad Samuilovog carstva.

Sada je došao na red i Štip: naime, štipska tvrđava Isar, koja datira čak iz drugog veka nove ere, biće rekonstruisana – nimalo ne čudi – po ugledu na Skopsko Kale i Samuilovu tvrđavu. Ova tvrđava, koja je simbol grada Štipa, biće obnovljena sredstvima od 1,6 miliona evra, obezbeđenih kroz drugi javni poziv, iz mađarskog kredita.

Pročitajte još na Gradnja.rs:

• Tvrđava Španjola u Herceg Novom postaje centar kreativnih industrija

Izgradi me kao Segoviju

Kako prenosi portal lokalno.mk, rekonstrukcija će obuhvatiti potpunu restauraciju tri kule, koje će biti povezane bedemom visokim četiri metra, što se vidi i na renderima koji su dostupni javnosti.

Za one koji su sumnjali u to da li će „replika“ tvrđave koja je davno srušena i nalazi se samo u naznakama na brdu, biti verno izvedena prema srednjovekovnom „originalu“ (poslednja funkcionalna celina, budući da se tvrđava već dve hiljade godina menja i evoluira), imamo dobru vest: za autentičnost procesa restauracije pobrinuće se štipski Zavod za zaštitu spomenika kulture, koji je i izradio projekat koji je upravo kreditiran.

Kad je zapravo sagrađen Isar?

Tvrđava se nalazi u delu grada gde se uzdiže stenovito brdo Isar, visoko 150 metara. Zanimljivo je da i je ime turskog porekla i generičko, jer na turskom „Hisar“ znači brdo, tako da to očigledno i nije originalno ime tvrđave. Isar je okružen strmim padinama, sa zapadne strane koritom reke Bregalnice, a sa južne koritom reke Otinje.

Brdo Isar je bilo pogodno za izgradnju, jer se na samom vrhu nalazi neravan plato, dužine 200 metara u pravcu sever-jug, tako da je idealno poslužio za gradnju tvrđave, još u Starom veku. No, tada je trđava bila tek nešto više od utvrđene osmatračnice.

Pravi zamah dobija u nemirnom ranom Srednjem veku, a tvrđava dobija svoj puni izgled u vreme Samuilovog carstva (od nje nema ostataka), da bi prelazio pod Bugarsku, a odmah zatim i pod upravu srpskog vladara Stefana Dečanskog.

Sa pojavom vatrenog oružja, tvrđave su izgubile svoj prvobitni značaj, te je Isar napušten, kao i sve tvrđave u Severnoj Makedoniji.

Turci su ga zauzeli 1382. godine. Državne i političke promene uticale su i na arhitekturu tvrđave, ali to je i poslednja „verzija“ Isara, koja će biti „vraćena“ rekonstrukcijom tvrđave – dakle, ona iz 14. veka, kada Makedoniju preuzimaju Osmanlije.

A kako je napušten? Pa, prosto, sa pojavom vatrenog oružja, koje se spominje baš u jednoj od pesama o Kraljeviću Marku (u obližnjem Prilepu), tvrđave su izgubile svoj prvobitni značaj, te je Isar napušten, kao i sve tvrđave u Severnoj Makedoniji.

Kada više nije bilo stalne posade, ljudi su počeli krasti kamenje kao građevinski materijal, te se tvrđava urušila delom zbog prirodnih faktora, delom zbog ljudskog oportunizma.

A šta je ostalo kao osnova rekonstrukcije?

Isar je danas okružen ostacima temelja bedema, koji su prilično dobro očuvani. Njihova visina je negde između 12 i 19 m, sa nekoliko odbrambenih kula koje su polusrušene.

Među ugrađenim građevinskim materijalom primetni su izlomljeni komadi arhitektonske plastike od belog mermera rimske provenijencije, svakako doneti iz nekadašnjeg grada Astiba, koji je ležao direktno u podnožju brda, u današnjem naselju Star Konak.

Zidovi su pločaste konstrukcije, ispunjeni sa dosta maltera, a široki su svega 1,3 m. Samo neki delovi su masivniji: prednji deo glavne kule je debeo 2,20 m, a zapadni zid palate čak 2,65 m. Zidovi su ojačani brojnim drvenim gredama po dužini i poprečno (tzv. „santrač sistem”).

Krst se svakako neće moći videti iz udoline kada se rekonstruišu bedemi, osim samog vrha, a takođe, ne vidi se ni na vizuelizacijama.

Tvrđava se nalazi na najvišem delu brda i prostire se na površini od 106 metara dužine i do 20 metara širine, dakle, veoma je uzana i dugačka. Zapadni zid je postavljen na ivici strme padine i ucrtan je pravolinijski. Njena južna polovina je široka 1,5 m i na nju su (iznutra) bili oslonjeni pomoćni objekti.

Današnje stanje, dakle, nije impresivno. Sada do sredine tvrđave u kojoj se nalazi Spomenik Revoluciji vodi asfaltni put, a do vrha Isara pre nekoliko decenija izgrađeno je preko 250 stepenica. Unutar same tvrđave nalazi se i predajnik, ali i ogroman metalni krst koji dominira brdom – nije jasno kakva će biti njihova sudbina: krst se svakako neće moći videti iz udoline kada se rekonstruišu bedemi, osim samog vrha, a takođe, ne vidi se ni na vizuelizacijama (kao ni predajnik).

Tradicionalno, Štipljani se svake godine masovno penju na vrh Isara za Dan proleća, 22. marta, kada se izvodi narodni običaj „Četr’se”.

Inače, ovo nije prva ideja rekonstrukcije Isara, jer je 2017. nastao idejni projekat koji je tada javnosti predstavio Zoran Čitkušev, direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture i štipskog muzeja, a koji je predviđao izgradnju akropolja cele tvrđave, sa 11 kula i mnoštvom pratećih objekata koji su u srednjem veku služili stanovništvu koje je živelo na samom vrhu Isara – bazena sa dva rezervoara, crkvom, stambenim objektima i ostavama za hranu i druge stvari. Iz vizuelizacija osam godina kasnije ne vide se svi pomenuti objekti, već samo kule i zidine.

Inače, Isar nije samo „kamen na brdu”, on je i mesto nematerijalne kulturne baštine. Naime, tradicionalno, Štipljani se svake godine masovno penju na vrh Isara za Dan proleća, 22. marta, kada se izvodi narodni običaj „Četr’se”, proglašen za nematerijalnu kulturnu baštinu Uneska 2013. godine.

Korak dalje?

Zemlje Balkana su shvatile da mogu da idu u dva smera: jedan je gradnja novih i smelih arhitektonskih zdanja, kao što je slučaj u Albaniji, o čemu smo nedavno pisali. Drugi je vezan za to što su u vreme turske vlasti, tokom 500 godina, većina srednjovekovnih kulturnih i građanskih spomenika – doživeli rušenje, i zamenjeni su turskim stilom gradnje.

Posle toga, mnogo toga je srušeno „da ne podseća na okupaciju”, što je istorijska katastrofa o kojoj smo takođe pisali. Ostalo je malo toga što bi privuklo posetioce, a među tim malobrojnim objektima su manastiri i tvrđave.

One se sada obnavljaju, pa je vrlo moguće očekivati i da se dve tvrđave pod imenom Markove Kule (Prilep, dom Kraljevića Marka i Skoplje, gde mu nije bio dom ali je umeo boraviti), dožive rekonstrukciju. A možda se to desi i sa još nekom tvrđavom u Srbiji, kao što je Markovo Kale pored Vranja.