Elektrovojvodina – zgrada koja je ostala bez svog imena
Specifičnost zgrade Elektrovojvodine je i to što o njoj laička javnost ima prilično pozitivno mišljenje, što nije slučaj s većinom modernističkih objekata iz perioda socijalizma, piše arhitekta Aleksandar Bede.
Objekat Elektrovojvodine u Novom Sadu je verovatno najmonumentalnija zgrada u gradu o kojoj se najmanje pisalo. Uglavnom se pominje tek usputno u hronikama izgradnje u Vojvodini, ili u opusu arhitekte Milana Matovića, sa šturim podatkom da je izgrađena 1977. godine (negde 1978). Crteži iz njenog idejnog rešenja nisu bili objavljivani, niti su je hroničari ili istoričari arhitekture posebno analizirali.
Čak ni skoriji trend fasciniranja ‘brutalističkom’ arhitekturom nije još izneo na videlo ovu zgradu, koja bi se mogla kvalifikovati kao glavni primer ovog verovatno neadekvatno prevedenog zapadnog arhitektonskog pravca, tek kasnije nakalemljenog na već izgrađene objekte u Jugoslaviji. Lokalna indiferentnost, gotovo blaziranost, po pitanju ove zgrade je dostigla svoj vrhunac unutar same kuće, u čijim se monografijama povodom svečanosti – 25 i 40 godina postojanja firme i retrospektive svih njenih aktivnosti, istorije elektrifikacije pokrajine, izgradnje svakog postrojenja i prikaza mnoštva dalekovoda i bandera širom Vojvodine – okolnosti izgradnje upravne zgrade u Novom Sadu ne pominju.
Oličenje zlatnog perioda Vojvodine
A sve ovo je u potpunoj suprotnosti sa važnošću ne samo ove zgrade, nego i same firme, njene uloge u modernizaciji Vojvodine, političkog i simboličkog značaja kao jednog od najprepoznatljivijih ‘mastodonata’ ojačane autonomije Vojvodine i njenog ‘zlatnog perioda’ – što je sve direktno preslikano i na samu arhitekturu zgrade Elektrovojvodine. Ona sigurno zaslužuje da se nađe u društvu objekata u Novom Sadu koji su postali simbol ekonomskog prosperiteta ovog perioda, pored uobičajeno pominjanog trojstva Spens – SNP – Most slobode.
Arhitektonski, zgrada Elektrovojvodine je po izgradnji bila najveći objekat koji prati pravac Bulevara 23. oktobra (danas Bulevara oslobođenja), te nove glavne monumentalne avenije zacrtane u Generalnom urbanističkom planu 1950. godine. Ona je deo zamišljenog niza javnih i poslovnih zgrada duž ove ulice koje je trebalo da vizuelno i funkcionalno opravdaju ovako radikalno preustrojavanje urbanističke matrice grada, počevši od nove zgrade železničke stanice, preko ‘poslovnog centra’ zamišljenog na srednjoj deonici bulevara, to univerzitetskih i sportskih blokova na njegovom limanskom kraju. Činjenica da je Elektrovojvodina jedan od retkih realizovanih pojedinačnih objekata iz ove ideje joj daje još više na značaju.
Za zgradu su karakteristični dvoetažni volumeni na vrhovima kompleksa, koji su zaobljeni i naglašeni žutom bojom.
Specifičnost Elektrovojvodine je i to što o njoj laička javnost ima prilično pozitivno mišljenje, što nije slučaj sa velikom većinom modernističkih objekata iz perioda socijalizma, posebno ne onih sa fasadom u natur-betonu, tim presudnim kriterijumom zbog kog slični objekti odmah bivaju odbačeni. To je sigurno rezultat inteligentnog projekta same zgrade, koja je zbog samih dimenzija i materijalizacije vrlo lako mogla da deluje mnogo agresivnije na posmatrače. To se nije desilo, verovatno zbog razbijenosti zgrade na nekoliko smaknutih blokova, a najviša vertikala je delimično skrivena iza nižeg uličnog bloka, zbog čega se ne nadvija direktno iznad prolaznika. Dodajmo još tome i karakteristično izdvojene, u žuto obojene, zaobljene i naglašene dvoetažne volumene na vrhovima kompleksa, koji, zajedno sa kasnije dodatim blokom dispečerskog centra, pasarelom između njega i centralnog bloka, dvorišnim krilom i pomenutom veritkalom, zajedno tvore jedinstveno skladnu i proporcionalnu kompoziciju u čije je iznalaženje projektant sigurno uložio dosta napora.
Svetleći znak kojeg više nema
Do pre nekoliko godina je sastavni deo ove arhitektonske kompozicije bio i veliki plavi svetleći znak ‘Eletrovojvodina’ na najvišem bloku kompleksa, koji je postignutoj monumentalnosti zgrade i grafički davao ime nerazdvojivo od same njene arhitekture. To je posebno bilo upečatljiv noću, ne samo zbog svetla znaka već i zbog stalno prisutne pare koja izlazi iz dimnjaka toplane iza zgrade Elektrovojvodine, što je davalo celoj kompoziciji izvesnu dramatičnu sliku. Taj znak je bio jedna od najprepoznatljivijih svetlećih grafika u prostoru grada, gotovo delom njegove panorame.
Danas je on uklonjen i iza njega je ostala samo čelična potkonstrukcija koja ga je nosila. Preostalo je kasnije dodati svetleći znak Elektroprivrede Srbije. Ovo uklanjanje se desilo nakon statusnih promena 2015. godine kada je Elektrovojvodina ukinuta i pridodata operativnom distributivnom centru „EPS Distribucija“ d.o.o. Surovi zahtevi formalnosti nisu imali razumevanja za ovaj svetleći znak kom su grafika, arhitektura i politička istorija preklapajući se podarili izvesno svojstvo spomenika modernizacije grada.
Možda je nisu primećivali zbog preokupiranosti tako velikim planovima kao što je to bila izgradnja nuklearne elektrane u Vojvodini.
U tom smislu bi se na Elektrovojvodinu moglo gledati kao na otelotvorenje tehnokratske struje vojvođanske autonomije, koja ju je izgradila, ali koja joj i ‘došla glave’, ne vodeći na vreme računa i kulturnoj komponenti celog tog poduhvata, što je tako banalno čitljivo na nepominjanju svoje zgrade u svojim sopstvenim monografijama. Možda je nisu primećivali zbog preokupiranosti tako velikim planovima kao što je to bila izgradnja nuklearne elektrane u Vojvodini, a o kojima pišu u tim monografijama. Uglavnom, zbog opšte nezainteresovanosti kako firme tako i struke i scene, danas imamo u uvodu teksta pomenuti manjak pisanja i podataka o ovoj zgradi. I konačno, verovatno je i velika većina građana shvatila da Eletrovojvodina više ne postoji tek kad su videli da njenog imena i logotipa više nema na računima za struju. Čitavi segmenti društva dakle nisu čuli za ideju da se politika nalazi nizvodno od kulture.
Primer Elektrovojvodine bi sigurno mogao poslužiti kao studija slučaja u priči o neuspehu projekta vojvođanske autonomije i ulozi viška tehnokratije i manjka kulturnog narativa u njoj, ali je ćemo je razvijati na nekom drugom mestu. Nama ostaje da se pozabavimo temeljnim istraživanjem projektne dokumentacije i pisanjem arhitektonske kritike o zgradi Elektrovojvodine, što je zadatak koji nas je kao priređivače izložbe Fokus na modernizam: Arhitektura Novog Sada 1970-1985 dočekao nespremnima.
Autor: Aleksandar Bede
Tekst je izvorno objavljen u katalogu izložbe „Fokus na modernizam: Arhitektura Novog Sada 1970-1985“, čiji je izdavač Društvo arhitekata Novog Sada, decembar 2018.
Faktografija
- naziv: Elektrovojvodina
- kasniji naziv: EPS Distribucija (2015)
- dogradnja: Krilo dispečerskog centra (1989)
- Glavni projektant: Milan Matović
- Saradnici: Branislav Ivanović, Laslo Erdelji (1977), Bratislav Karadžić (1995)
- Projektni biro Arhitekt, Novi Sad
Pogledajte celu fotogaleriju:
Fotografije: Relja Ivanić
Kad ste već ovde…
U novu zgradu EV je useljeno zadnjih dana septembra 1979. godine.