Uloga sportskih objekata u oblikovanju nacionalnog identiteta Jugoslavije
Od montažno-demontažnog stadiona kojeg je od 51 kubika građe pravilo 500 tesara u slavu Kralja, do izgradnje stadiona na kojima se promovisao socijalistički sportski kolektivizam.
Veliki sportski objekti ne mogu se sagledavati samo iz ugla njihove primarne funkcije, već se u njima može prepoznati i društveno-politički kontekst. Njihova pozicija, veličina, stil u kojem su građeni, uvek su govorili nešto više od samog sporta.
A od kraja 19. veka, uloga sporta u oblikovanju društva pojavljuje se i na našim prostorima, dok svoj vrhunac doživljava za vreme Kraljevine i SFR Jugoslavije, kada se grade mnogobrojni sportski objekti, hale i stadioni.
Kako je najveći broj ovih objekata izgrađen u Beogradu, napravićemo jedan kraći pregled razvoja arhitekture najvažnijih sportskih objekata koji su izgrađeni pre i nakon Drugog svetskog rata u našoj prestonici.
Srodni članci na portal Gradnja:
Istraživanje ovog polja bilo bi veoma teško, jer sve do skoro nije bilo istraživača koji su se opširnije bavili istorijom arhitekture sportskih objekata. Poneki tekst u okviru istraživanja pojedinog arhitektonskog stila ili života i dela pojedinog arhitekte, ali ništa što bi dublje zadrlo u ovu temu i prikazalo je u širem društvenom kontekstu.
Međutim, pre izvesnog vremena, objavljena je vredna monografija pod nazivom Beograd u pokretu – Sportski objekti u Beogradu XIX i XX veka: istorija, arhitektura i društveni kontekst, autorke istoričarke umetnosti Marije T. Pavlović, koja na odličan način sumira navedenu materiju i koja je u najvećoj meri poslužila kao izvor mnogih informacija za pisanje ovog teksta.
Sokolski pokret i sokolane
U drugoj polovini 19. veka, u Evropi se javlja više organizacija, koje promovišu sport kao vid jačanja društvene zajednice, patriotskog duha i fizičke spremnosti pojedinaca. Mens sana in corpore sano (U zdravom telu zdrav duh) – antička izreka, bila je okosnica delovanja svih ovih sportskih udruženja, koja su se specijalizovala pre svega u gimnastičkim vežbama, ali i pojedinim drugim sportovima poput plivanja, jahanja itd.
Sloveni unutar Austrougarske dobijaju svoje gimnastičku udruženje, pod nazivom Sokol, koje biva osnovano 1862. godine u Pragu. Ovo udruženje ubrzo prerasta u daleko širi pokret, koji promoviše kolektivni duh i telesnu kondiciju, ali i sveslovensko jedinstvo, pa kao takav stiže u na prostor Balkana. Najpre na teritorije koje su bile pod Habzburškom monarhijom, a zatim i na teritoriju Srbije i Makedonije.
U zgradama-vežbaonicama, takozvanim „sokolanama“ članovi su se okupljali vežbali i družili se.
Nakon Prvog svetskog rata, u Zagrebu je 1919. godine održana osnivačka sednica Sokolskog Saveza Srba, Hrvata i Slovenaca, što je bio kamen temeljac organizacije koja će podupirati ideju jugoslovenstva u novoformiranoj kraljevini. Naravno, dodatna olakšavajuća okolnost bila je činjenica da Sokolski pokret nije imao bilo kakve druge političke ili religiozne aspiracije, pa je bio široko prihvaćen među pripadnicima svih konfesija.
U mnogim gradovima su već postojale zgrade-vežbaonice, takozvane „sokolane“ u kojima su se članovi okupljali vežbali i družili se, ali su se gradile i nove. Jedna od najpoznatijih je ona u Zrenjaninu (nekadašnji Petrovgrad), izvedena po projektima arhitekte Dragiše Brašovana, ali centralna figura vizuelnog arhitektonskog identiteta Sokolskog pokreta bio je arhitekta Momir Korunović.
Korunović je stvorio jedan krajnje autorski arhitektonski izraz, satkan od čehoslovačkog rondo-kubizma, nemačkog ekspresionizma i naravno neo srpsko-vizantijskog stila.
Ovu (nezvaničnu) funkciju glavnog arhitekte Sokolskog pokreta Korunović dobija na osnovu nekoliko razloga – bio je član Sokolskog pokreta i veoma je polagao na fizičku spremnost, a školovao se u Čehoslovačkoj, pa je imao prilike da vidi kako izgleda arhitektura sokolskih objekata u državi koja je bila kolevka ove ideje.
Vraća se u Kraljevinu SHS/Jugoslaviju i projektuje veći broj sokolana, među kojima i sokolski dom „Matica“, kada tek 1935. godine Beograd dobija centralni fiskulturni i administrativni objekat ove velike organizacije.
Arhitektura sokolskih domova bila je veoma različita i kretala se od akademizma i ar dekoa do moderne. Arhitekta Korunović je stvorio jedan krajnje autorski arhitektonski izraz, satkan od čehoslovačkog rondo-kubizma, nemačkog ekspresionizma i naravno neo srpsko-vizantijskog stila. Ovaj arhitektonski izraz bio je neka vrsta nezvaničnog nacionalnog stila Kraljevine SHS/Jugoslavije, pa je i sam kralj Aleksandar bio zainteresovan da što više promoviše ovakvu arhitekturu.
Statiku za tada najveći montažno-demontažni stadion u Evropi izradio je arhitekta Predrag Zrnić.
Patriotizam i kolektivni duh ne samo sokolara već i jugoslovenske ideje uopšte, ispoljavan je na sokolskim sletovima. Ovo su bile manifestacije velikog formata, izvođene na sportskim stadionima ili bilo kom drugom otvorenom prostoru, koji bi za tu potrebu bio privremeno uređen (ograda, teren, gledalište itd.).
Najpoznatiji objekat privremenog karaktera, koji je arhitekta Korunović projektovao za potrebe Prvog sokolskog sleta Jugoslavije, izgrađen je 1930. godine u Beogradu. Lokacija ovog stadiona, kompletno izvedenog od drveta, bio je prostor ispod zgrade Tehničkog fakulteta.
Na tom sletu, oko 3.500 sokolskih gimnastičara izvodilo je svoje vežbe, pred oko 45.000 gledaoca, a centralni motiv stadiona bila je arhitektonski oblikovana loža za okrestar koji je svirao prateću muziku. Centralni događaj sleta bila je predaja sportske štafete kralju.
Statiku za tada najveći montažno-demontažni stadion u Evropi izradio je arhitekta Predrag Zrnić, na poslu izrade bilo je angažovano oko 500 tesara, a utrošeno 51 kubik drvene građe.
Nakon Drugog svetskog rata, sokolska organizacija je rasformirana, ali su sportski duh i jugoslovenski kolektivizam (u nešto izmenjenom konceptu) nastavili da jačaju kroz sportske manifestacije koje su organizovane unutar sportskih objekata.
Socijalistički sportski kolektivizam
Nakon Drugog svetskog rata razvoj sportova, naročito kolektivnih, doživljava pravi bum na tlu starog kontinenta. Politički vrh FNR Jugoslavije prepoznaje taj impuls i sledi trendove u razvoju fudbala, a zatim i drugih sportova u zatvorenom, gradeći nove stadione i sportske hale.
Sokolarstvo je zamenila Komunistička partija, kao primarni generator kolektivnog duha, a bavljenje sportom i njegovo praćenje na sportskim mečevima bili su snažan vetar u leđa izgradnje posleratnog jugoslovenstva. Fudbal, kao najmasovniji sport i u predratnoj Kraljevini, počinje da okuplja sve širu populaciju zaljubljenika, pa je izgradnja novih stadiona bila jedan od prioriteta posleratnog državnog rukovodstva.
Panem et circenses (Hleba i igara) – druga antička izreka sve više dobija na značaju, pa državni vrh odlučuje da gotovo svaka varoš koja broji par desetina hiljada stanovnika, pored nezaobilaznog doma kulture, mora dobiti i omanji fudbalski stadion.
Fudbal počinje da okuplja sve širu populaciju zaljubljenika, pa je izgradnja novih stadiona bila jedan od prioriteta posleratnog državnog rukovodstva.
U Beogradu, u kojem su do Rata postojala dva stadiona – fudbalskih klubova BSK i Jugoslavije, počinju da se formiraju novi klubovi, za koje je bilo potrebno izgraditi stadiona. Na temeljima dva navedena kluba nastaju novi – fudbalski klubovi Partizan i Crvena Zvezda, a njihovi stadioni na mestima prethodnih.
Stadion BSK biva srušen ubrzo posle Rata, a na njegovom mestu u periodu od 1948. do 1951. godine gradi se stadion JNA, po projektima arhitekte Mirjane Marjanović. Ovaj daleko savremeniji sportski objekat imao je i veći kapacitet od oko 60.000 gledaoca, a pored fudbalskog terena bile su projektovane i atletske staze.
Fudbalski klub Crvena Zvezda dobija novi stadion više od jedne decenije kasnije, a tada već popularno nazvana „Marakana“ otvara svoja vrata 1963. godine za preko 95.000 gledaoca. Ovaj stadion je bio daleko savremeniji od komšijskog stadiona JNA, specifičan po tome što je većim delom bio ukopan u padinu zemljišta, a njegov projekat potpisuju arhitekte Radovanović i Palavičini.
Državni vrh odlučuje da gotovo svaka varoš, pored nezaobilaznog doma kulture, mora dobiti i omanji fudbalski stadion.
Pored pojedinačnih fudbalskih stadiona, u Beogradu počinju da se zidaju sportsko-rekreativni centri, koji su unutar svojih kompleksa posedovali različit sadržaj; od kombinovanih stadiona, preko otvorenih terena i zatvorenih hala, specijalnih dvorana, otvorenih i zatvorenih bazena. Kako je u periodu od par decenija svaka beogradska opština dobila jedan ovakav sportsko-rekreativni centar, napravićemo osvrt samo na one koji su arhitektonski najzanimljiviji.
SRC „Tašmajdan“ biva otvoren 1954. godine izgradnjom savremenog sportskog stadiona, delo arhitekata Uglješe Bogunovića i Mihajla Jankovića. O ovom sportskom objektu namenjenom za različite kolektivne sportove, među kojima i sportove na ledu, ali i muzičke koncerte, možete detaljno pogledati u tekstu ovde.
Veduta ušća Save u Dunav 1962. godine biva obogaćena izgradnjom genijalnog objekta „Sportskog centra 25. maj“, čiji je autor arhitekta profesor Ivan Antić. Kako je kompletno izvedena u armiranom betonu, zgrada dobija brutalistički izraz, a zbog svoje karakteristične ekspresionističke forme, ulazi u mnoge regionalne i evropske monografije kao primer odlične autorske arhitekture Jugoslavije
Novi Beograd je dobio nekoliko sportsko-rekreativnih centara, ali primarni objekat sa kojim je započet sportski razvoj najmlađe beogradske opštine, bio je objekat „Hale sportova“. Ova hala tamburaste forme, izvedena od armirano-betonske konstrukcije, namenjena različitim individualnim i kolektivnim sportovima izvedena je 1968. godine po projektima arhitekata Olge i Velimira Ostojića.
Halu Pionir i Ledenu dvoranu odlikuje izrazita autorska crta, ekspresivnost forme i upotreba tada najsavremenijih građevinskih materijala.
Hala „Pionir“ biva izgrađena 1973. godine od strane našeg građevinskog giganta „Energoprojekt“, a projekat su potpisale njegove arhitekte Ljiljana i Dragoljub Bakić.
Koju godinu kasnije, 1978. godine, u okviru istog kompleksa, pod autorstvom istog tandema, otvara se i „Ledena dvorana“. Oba objekta odlikuje izrazita autorska crta, ekspresivnost forme i upotreba tada najsavremenijih građevinskih materijala.
Štafeta mladosti do 1988. godine
Beograđani su dobili na desetine sportskih objekata i čitavih kompleksa, u kojima su ne samo profesionalni sportisti već i ostali građani, mogli da upražnjavaju različite sportske aktivnosti.
Međutim, razvoj jugoslovenskog kolektivnog duha morao je biti upotpunjen centralnom manifestacijom, koja je veličala lik i delo ličnosti koja je bila najzaslužnija za sveukupni razvoj društva.
Po uzoru na sokolske sletove, državno rukovodstvo na čelu sa predsednikom Josipom Brozom Titom, ustanovilo je odmah po okončanju Rata 1945. godine „Štafetu mladosti“, koja je od 1957. do 1988. godine obeležavana na predsednikov rođendan.
Štafeta je nošena po celoj Jugoslaviji, nosioci su bili svi od osnovaca preko fabričkih radnika i rudara do vojnika, a centralna manifestacija održavala se na stadionu JNA, u vidu sleta u kojem je učestvovalo više hiljada omladinaca i izvodilo gimnastičke i umetničke koreografije.
